Achtergronden ROYALBLOG.NL

Beatrix komt met een vertrouwde kerstboodschap

De kersttoespraak van koningin Beatrix, die op eerste kerstdag met 1,3 miljoen kijkers iets minder belangstelling had dan vorig jaar (toen: 1,6 miljoen), kwam met een waarschuwing vooraf. De vorstin liet van tevoren weten waarover ze zou spreken: bemoediging en burgermoed.

Onderwerpen die net als 'verdraagzaamheid, saamhorigheid en respect' als een rode draad lopen door haar kerstboodschappen - saamhorigheid komt in zes van de laatste tien toespraken voor - maar die tegenwoordig op een minder warm onthaal kunnen rekenen.

 
Berucht is de reactie van Geert Wilders in 2007, die de boodschap ('grofheid in woord en daad tast de verdraagzaamheid aan') op zichzelf betrok en de goede wensen van de koningin beantwoordde met verwensingen: 'ze moet als een haas uit de regering.' De koningin nam echter geen woord terug van die stichtelijke woorden van toen. ,,Tegen de stromen in komt het aan op standvastigheid", aldus Beatrix die zich andermaal keerde tegen de verdeeldheid in de samenleving.

,,Het komt aan op maatschappelijke verbondenheid. De uitdaging is steeds elkaar te betrekken bij het oplossen van problemen. Wie zich deelnemer voelt, wordt ook gesterkt in besef van eigenwaarde."
Voor stokpaardjes en het eigen gelijk is geen ruimte, meende de vorstin. ,,Wie wil meewerken aan begrip en vertrouwen zal bereid moeten zijn eigen vooroordelen onder ogen te zien en zijn handelen te toetsen op de consequenties voor medemensen en de gevolgen voor de samenleving als geheel." En: ,,Wie op eigen keuzen wordt aangesproken moet zich niet alleen tegenover zichzelf kunnen verantwoorden maar ook tegenover anderen."

Verschil van mening is niet verkeerd, maar geschillen moeten niet op de spits worden gedreven: ,,Uiteenlopende opvattingen horen natuurlijk bij een open samenleving. We kunnen de verschillen niet ontkennen maar moeten ze zien als startpunt voor maatschappelijke dialoog. Het is niet nodig elkaar te overtuigen om elkaar te verdragen. Dát is de basis van wederzijds respect." Volgens Beatrix bestaat het ,,gevaar dat het gemeenschappelijke wordt verzwegen en verschillen worden uitvergroot. Dan worden muren van vermeende tegenstellingen opgetrokken en verharden standpunten. Maar het is juist belangrijk te zoeken naar wat verbindt en elkaar over en weer te bemoedigen."

In dat verband vond de koningin, evenals in haar toespraak van 1983 (!) aansluiting bij de bekende gulden regel ,,behandel anderen zoals u wilt dat zij u behandelen. (...) Door ons te richten op een gemeenschappelijk perspectief kunnen wij trachten angst en argwaan te overwinnen en een goede balans te vinden tussen 'wij' en 'zij'". Een opmerking die bij Wilders na afloop van de toespraak via korte-berichtendienst Twitter de reactie uitlokte  ,,De 12 opgepakte Somalische terreurverdachten zochten volgens mij in NL niet direct naar wat ons verbindt en delen onze waarden vast ook niet''. Dit mede naar aanleiding van de aanhouding van twaalf Somaliërs in Rotterdam. ,,De toespraak van de Majesteit was weer vol met multicul, dus van mijn opmerkingen neem ik niets terug," aldus Wilders maandag in Elsevier. © GPD; Foto: GPD © AP/NOS

Beatrix: 'Verdraagzaamheid blijft steeds een grote opgave'

Koningin Beatrix smijdt in haar kersttoespraken regelmatig hetzelfde onderwerp aan, al of niet gegoten in andere bewoordingen of voorzien van een andere ondertoon. 'Behandel mensen zoals u door hen behandeld wil worden' zei de koningin in 1983 en nu in 2010 opnieuw, andermaal met een verwijzing naar Jezus Christus. 'Verdraagzaamheid' is ook zo'n terugkerend element; niet een oproep die Beatrix pas heeft 'verzonnen' toen Geert Wilders op het politieke toneel verscheen, zoals wel wordt gedacht. Onderstaand een overzicht door de jaren, van 1980 tot en met 2010.

Bemoediging vinden wij evenzeer in het delen van waarden die door de eeuwen heen gestalte hebben gekregen. Die zijn herkenbaar op tal van plaatsen waar mensen vreedzaam met elkaar verkeren en samenwerken. Van oudsher berust dit op verdraagzaamheid, zorgvuldigheid en hulpvaardigheid. Deze principes zijn ook vandaag essentieel. (2010)

Vandaag zien we een neiging tegenstellingen juist te verscherpen. Grofheid in woord en daad tast de verdraagzaamheid aan. Discussies ontaarden in verharde verhoudingen. In zo'n sfeer worden mensen al snel als groep over één kam geschoren en worden vooroordelen als waarheid aangenomen. Daarmee erodeert de gemeenschapszin. (2007)

Voorkomen moet worden dat mensen de hoop op een betere samenleving opgeven, vereenzamen en wegglijden in maatschappelijk isolement. De ander zullen we steeds als mens moeten blijven zien en als medeburger vasthouden. In een gezamenlijke inspanning de verdraagzaamheid hoog te houden wordt van elk van ons inzet en betrokkenheid verlangd. (2004)

Geen vrijheid confronteert ons zo ingrijpend met anderen als de vrijheid van godsdienst en overtuiging. Dit grondrecht vraagt om ruimte voor verschillende levensopvattingen, in verdraagzaamheid en respect. Een ieder mag op zijn manier geloof beleven en belijden. Maar religie kan nooit een rechtvaardiging zijn voor onverantwoordelijk gedrag. Mensen mogen God aanroepen voor leiding en bemoediging in het leven, maar Hem nooit inroepen ter verdediging van ontoelaatbaar handelen. (2003)

Wij leven in een verwarrende tijd, vol onvrede en onbestemde angstgevoelens. De samenleving lijkt te verloederen. Losgeslagen van oude ankers blijkt onze maatschappij niet goed bij machte om te gaan met het opbreken van vertrouwde zekerheden. Te lang zijn onrust en onbehagen weggedrukt. Verplichte verdraagzaamheid, waarmee geduld wordt wat in wezen onaanvaardbaar is, leidt tot schijntolerantie. Tolereren mag evenmin ontaarden in onverschilligheid, of een excuus zijn om zich af te wenden van echte problemen. (2002)

Verdraagzaamheid is een instelling die elk mens zich zelf kan eigen maken en ook een levenshouding die van generatie op generatie moet worden doorgegeven. Respect voor de medemens vereist dat we eigen gelijk niet steeds voorop stellen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Elkaar te begrijpen vergt veel van ons: het blijft een leerproces. Anderen alleen maar dulden is niet genoeg. Betrokkenheid bij het leven van onze medemensen is wel iets anders dan gemakzuchtig gedogen. (2001)

Naastenliefde bewijst zich met name daar waar mensen zich niet onmiddellijk tot elkaar aangetrokken voelen. Zij komt tot bloei in de uitdaging van het samen leven in verscheidenheid. Samenleven begint thuis. Daar komen we in aanraking met andere meningen en hebbelijkheden, met kritiek en met gedrag dat ons kan ergeren. In die kleine leefeenheid, hoe ook gevormd, vinden wij onze eerste leerschool in liefde en verdraagzaamheid. (1995)

We worden ons bewust dat anderen hun eigen rechten hebben en hun vrijheden, dat verschillen erkend en aanvaard moeten worden. Ook verschillen van mening zijn lessen in verstandhouding omdat niemand, als individu noch als lid van een gemeenschap het alleenrecht bezit op de waarheid. Verdraagzaamheid is gegrond op geloof in de gelijkwaardigheid van alle mensen. (1995)

Van ouderen mag worden verwacht dat zij jongeren voorgaan in verdraagzaamheid en respect voor medemensen, natuur en dingen van waarde. Zo'n houding is niet alleen nodig voor onze eigen omgeving. Ook de problemen ver weg zijn heel dichtbij gekomen en gaan ons aan. Geen mens kan leven voor zichzelf alleen. (1995)

Vanuit landen waar nood heerst en ontbinding intreedt, kloppen mensen met andere levensstijlen en gewoonten bij ons aan en vragen om een plek. Onze spankracht, openheid, geduld, verdraagzaamheid en creativiteit worden op de proef gesteld. We kunnen ons niet afwenden. Gelukkig zijn er velen die zich daadwerkelijk het lot van hun ontheemde medemensen aantrekken en met liefdevolle toewijding zich voor hen inspannen. (1993)

Het is de gerichtheid op het algemeen belang die de maatschappij bijeen houdt. Essentieel voor een leefbare gemeenschap zijn ook verdraagzaamheid en saamhorigheid. Als een ieder niet alleen let op het eigenbelang maar vooral op dat van anderen, komt de oplossing van maatschappelijke problemen misschien dichterbij. (1993)

Verschillen moeten we niet bestrijden; we moeten leren leven met verscheidenheid. Dat vraagt tolerantie en het vermogen eigen beperkingen te overwinnen. Daarmee is natuurlijk niet gezegd dat we ook het kwaad moeten tolereren. Een samenleving waarin geen grenzen worden gesteld is onhoudbaar. Verdraagzaamheid kan nooit betekenen dat iedereen ongeremd zijn eigen gang kan gaan. Waar mensen over de schreef gaan moet hun een halt worden toegeroepen, grofheid moet aan de kaak worden gesteld, vandalisme bestreden, agressiviteit gepareerd. (1993)

Naast onszelf moeten we ook de ander aanvaarden, erkennen en respecteren. In onverschilligheid voor het leed of de nood van de medemens en een houding van "ieder voor zich" loopt de samenleving vast. Niet onze hardheid maar juist verdraagzaamheid maakt dat we in vrede kunnen leven. (1992)

Verdraagzaamheid, fundament van ons menselijk samenleven, blijft steeds een grote opgave. Zelfs in een land met een lange traditie van tolerantie, moet de ruimte voor de ander en voor het anders zijn en denken, door elke generatie opnieuw worden veroverd. (1983)

Verdraagzaamheid vereist niet dat we geen kritiek mogen hebben, elkaar allemaal aardig moeten vinden, of volledig begrijpen. Tolerantie vraagt openheid voor het onbekende en doorbreking van het isolement. Waar de culturen elkaar ontmoeten, hoeft geen confrontatie te ontstaan. (1983)

Verdraagzaamheid houdt ook zorg in, meedragen van de last van de ander. Die zorg is vooral nodig voor degenen die aan de rand van de samenleving staan, die zich uitgeschakeld voelen. Het is een eis van rechtvaardigheid dat de hele gemeenschap de zwakken draagt. Kerstmis plaatst de opdracht tot verdraagzaamheid in een verder reikend licht. (1983)

© GPD

Koningin Beatrix moet tegenwoordig goed op woorden passen

Het goudschaaltje waarop koningin Beatrix de woorden van haar kersttoespraak zorgvuldig wikt en weegt, zal de afgelopen week – voor de opname woensdag van de zaterdagmiddag uit te zenden kerstrede – overuren hebben gemaakt. Wat kan, wat leidt tot opschudding en hoe maak ik mijn bedoelingen het beste duidelijk?

Op eerste kerstdag mag het staatshoofd een eigen boodschap overbrengen aan de bevolking. Koningin Beatrix maakt voor de 31ste keer van die mogelijkheid gebruik; precies tien jaar geleden gebeurde dat voor het eerst ook via televisie, hetgeen het bereik van de koninklijke stichtelijke woorden aanmerkelijk heeft vergroot. Vorig jaar nog waren er in totaal 1,6 miljoen kijkers.

De koningin schrijft de kerstboodschap zelf, al gebruikt ze binnen en buiten de familie wel anderen als aangevers of klankbord en uiteindelijk moet ook minister-president Mark Rutte er zijn fiat aangeven. Persoonlijke woorden of niet, zelfs voor de kersttoespraak geldt de ministeriële verantwoordelijkheid, al heeft Ruud Lubbers een paar jaar geleden toegegeven dat hij als premier de toespraken nooit vantevoren heeft willen lezen. Wat Beatrix zei, was goed gedaan.

,,In mijn kerstgroet kan ik niet méér doen dan enige persoonlijke gevoelens en gedachten weergeven”, zei de koningin in haar eerste boodschap in 1980. Terugkerende thema’s zijn oproepen tot verantwoordelijkheid, medemenselijkheid en verdraagzaamheid. ‘Abstract geneuzel, veel te vaag’, luidde in de jaren daarna vaak de kritiek. Maar áls de koningin dan een keer de vinger op de zere plek legde – in 1988 bijvoorbeeld toen ze opmerkte dat op het gebied van milieu nog veel was te doen - werd haar meteen bemoeizucht verweten. Vandaar dat het goudschaaltje geen overbodige luxe is, al is het anno 2010 de vraag of het wegen van woorden veel uitmaakt.

In 1983 zei koningin Beatrix dat ,,zelfs in een land met een lange traditie van tolerantie, de ruimte voor de ander en voor het anders zijn en – denken, door elke generatie opnieuw moet worden veroverd.” Niemand die daar aanstoot aannam. Toen ze echter op dat onderwerp terugkwam in de toespraken van 2006 (,,Behandel een ander zoals u zélf bejegend wilt worden.”) en 2007 (,,Grofheid in woord en daad tast de verdraagzaamheid aan.”) brak er een storm van protest los, juist door degenen die met grof geschut hun opponenten aanpakken en aanspreken.

Geert Wilders voelde zich persoonlijk aangesproken en liet weten dat ,,de koningin als een haas uit de regering moest”, een mening die hij nog steeds is toegedaan. Het aansnijden van politiek minder gevoelige onderwerpen kan echter ook voor commotie zorgen, zoals Beatrix vorig jaar ervoer toen ze pleitte voor échte sociale contacten boven virtuele, zoals via Facebook, Hyves of Twitter.

Gespreksstof voor de kersttoespraak is er in elk geval genoeg na een jaar vol incidenten, aanvallen op de monarchie, de positie van het staatshoofd  en veel politiek gekrakeel. Maar het goudschaaltje zal woorden daarover naar de negatieve kant hebben doen doorslaan – een oproep om elkaar in het ‘licht van het wonder van het Kerstmis’ letterlijk en figuurlijk niet in de kou te laten staan, maakt meer kans op slagen. © GPD; Foto: © DPP

NRC Handelsblad behandelde vrijdag ook de kersttoespraken, onder de kop 'lopen op eieren'. Twee passages, die mooi aansluiten bij bovenstaande.

De afgelopen jaren zijn de reacties op de kerstrede van Beatrix feller geworden. Staatsrechtdeskundige Jan Vis vindt dat maar moeilijk te begrijpen, omdat het wat hem betreft „een soort domineestoespraken zijn waaraan niemand aanstoot kan nemen, behalve Geert Wilders dan”. Maar Peter Rehwinkel, eveneens kenner van het staatsrecht, concludeert dat er „van alle kanten aan Beatrix getrokken wordt. Dat betekent dat ze het bijna nooit goed kan doen.

Toen ze Pim Fortuyn niet met name noemde in het jaar dat hij vermoord was, leverde haar dat veel kritiek op. Maar toen mensen in de toespraken van 2006 en 2007 commentaar meenden te herkennen op het optreden van Hirsi Ali en Wilders, was het ook niet goed. Daarmee mocht ze zich niet bemoeien.” Dit is wat hoogleraar Jit Peters bedoelt met „de gevangenis” waarin we de vorstin opsluiten, zegt hij. „Haar rol als bindmiddel van de maatschappij is de afgelopen jaren verminderd. Ze staat in de perceptie van sommigen niet langer boven de partijen. Dat maakt dat elk woord op een goudschaaltje wordt gelegd. Ze kan bijna geen kant meer op.”

Redacteur Bart Funnekotter voegt er nog aan toe: Beatrix is al decennialang uitermate consequent in de boodschap die ze verkondigt. Zo sprak ze in 1983 woorden die in het huidige politieke klimaat wellicht als brisant gekenschetst zouden worden. „Achter uitingen van intolerantie schuilt vaak angst: je ervaart de ander vooral als anders en daarmee als bron van dreiging. Maar wie bang is draagt in wezen zelf het gevaar in zich. Angst voor de ander doet ons vluchten in de afzondering van de eigen persoon, de eigen groep, de eigen cultuur.”

Het onderwerp dat ze hier aansnijdt – verdraagzaamheid ten opzichte van ‘de ander’ – heeft zich in de dertig jaar van haar koningschap ontwikkeld tot het belangrijkste thema in haar toespraken. Het komt in meer dan eenderde van de redes terug. Zo ook zaterdag.

'Kijk eens, wat ik heb gevonden op de paleiszolder...'

De vrijmarkt op Koninginnedag zou misschien de meest toepasselijke gelegenheid zijn om tienduizend overbodige spullen uit koninklijk bezit van de hand te doen. Koningin Beatrix en haar drie zussen hebben echter gekozen voor Sotheby's. Dat veilt in maart maar liefst 1500 kavels uit de nalatenschap van koningin Juliana.

De Oranjes ruimen op. Koningin Beatrix en haar zussen Irene, Margriet en Christina hebben besloten de restanten uit de erfenis van hun moeder koningin Juliana te laten veilen voor het goede doel. Het is voor het eerst dat in één keer zo'n schat aan koninklijke spullen op de markt komt, van een metalen kan met het monogram van koningin Emma (50 euro) tot aan een kostbaar porseleinen servies uit de eetkamer van het voormalige paleis Lange Voorhout (40.000 euro). ,,Er is voor elk wat wils", zegt Eva van Geldorp van Sotheby's.

Het veilinghuis heeft maar liefst vier dagen uitgetrokken om alles te verkopen. ,,Het is een enorme veiling, dit komt niet vaak voor. Uniek." In de kelders van het Koninklijk Huisarchief achter paleis Noordeinde in Den Haag is inmiddels weer ruimte. De overgebleven inboedel van paleis Soestdijk is verscheept naar Sotheby's. Dat heeft de komende maanden handenvol werk aan het beschrijven van alle voorwerpen en het achterhalen van herkomst en geschiedenis. ,,Dat is nog een hele uitzoekerij", zegt Van Geldorp.

,,Het is natuurlijk leuk om een aandenken te hebben aan koningin Juliana of aan een ander lid van de koninklijke familie, maar de waarde neemt toe als de koper precies weet waar en wanneer het voorwerp is gebruikt, in welk paleis en door wie." Een deel van de aangeboden objecten is aangekocht door koningin Juliana en prins Bernhard, maar het merendeel is verzameld door de negentiende-eeuwse koningen Willem I, II en III, koningin Emma en door koningin Wilhelmina. ,,Een belangrijk deel is voorzien van inventarislabels waaruit kan worden afgeleid dat de voorwerpen afkomstig zijn uit veertien koninklijke paleizen en residenties in Nederland'', legt Van Geldorp uit.

De Oranjes hebben na het overlijden van koningin Juliana in maart 2004 zes jaar nodig gehad om te kijken wat in de familie moest blijven, wat naar de verschillende stichtingen die familieschatten beheren en wat geschikt was voor musea als Paleis Het Loo. ,,De zolders en kelders van paleis Soestdijk puilden uit", zei prinses Margriet eerder dit jaar. Bij de veilingstukken zit daarnaast nog meubilair van de zolders van andere paleizen, terwijl de meeste aangeboden tekeningen en prenten afkomstig zijn uit het Koninklijk Huisarchief.

Het kostte destijds bijna een jaar om Soestdijk, bijna zeventig jaar de woning van Juliana en de eveneens in 2004 overleden prins Bernhard, leeg te halen. Geen wonder dus dat er voor een grote hoeveelheid meubilair, schilderijen, zilver en porselein geen nieuwe bestemming kon worden gevonden. Dat was het moment om Sotheby's in te schakelen. ,,De executeurs van de nalatenschap hebben ons benaderd'', is alles wat Van Geldorp daarover kwijt wil.

Afgesproken is om de opbrengst van de veiling te schenken aan goede doelen. De vier zussen kozen allereerst voor het Rode Kruis. Dat krijgt de helft. Het Rode Kruis zei in een reactie 'zeer vereerd te zijn' met 'dit persoonlijke gebaar van de koninklijke familie'. Juliana was lange tijd voorzitter en later beschermvrouw van het Nederlandse Rode Kruis, waarmee de Oranjes via prinses Margriet ook nu nog nauw zijn verbonden. De andere helft is bestemd voor vier door ieder van de zussen aangewezen doelen: het Prinses Beatrix Fonds, het Natuurcollege (namens Irene), opnieuw het Rode Kruis (Margriet) en de stichting Vrienden van het Prinses Christina Concours.

,,Dat laat ook hun persoonlijke betrokkenheid zien bij deze veiling'', aldus een woordvoerder van de Rijksvoorlichtingsdienst. Eén keer eerder hebben de Oranjes zo´n grote 'uitverkoop' gehouden, maar toen waren de omstandigheden wel heel anders en was de aanleiding niet een teveel aan spullen. Na het plotselinge overlijden van koning Willem II in 1849 moesten er tal van schulden worden afgelost omdat de kunstminnende vorst op te grote voet had geleefd. Zijn zwager, de toenmalige Russische tsaar, had bijvoorbeeld een lening uitstaan van een miljoen. De omvangrijke kunstcollectie van Willem II werd geveild. Een deel daarvan is nu nog te bewonderen in het Hermitagemuseum in Sint Petersburg. 

VERWACHTE OPBRENGST 1,5 MILJOEN EURO

De koninklijke familie mag niet zomaar bepalen wat er met geschenken en bezittingen gebeurt. Daarover zijn wettelijke afspraken gemaakt. Staatscadeaus bijvoorbeeld moeten naar de stichting Officiële Geschenken van het Huis Oranje-Nassau. Objecten of collecties uit de erfenis van koningin Juliana die verband houden met de geschiedenis van het koningshuis zijn naar de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau gegaan. Ook Paleis Het Loo Nationaal Museum en het Instituut Collectie Nederland hebben een keuze kunnen maken.

Maar na al die schiftingen blijven er tienduizend voorwerpen over die Sotheby's heeft onderverdeeld in 1500 veilingkavels, van tientallen stoelen, serviezen en verzilverde bestekken tot een eenvoudige kan, een grenen kistje uit de stallen, en schilderijen en tekeningen _ in waarde uiteenlopend van vijftig tot 50.000 euro. Volgens veilingdirecteur Mark Grol liggen de veilingstukken binnen het bereik van een groot publiek. Sotheby's verwacht dat de verkoop minstens 1,5 miljoen euro zal opbrengen. ,,Dat bedrag is gebaseerd op de waarde van de objecten, niet op de emotionele- of historische waarde'', licht woordvoerder Eva van Geldorp toe.

Veiling bij Sotheby's Amsterdam, op 14, 15, 16 en 17 maart 2011. Kijkdagen: van 8 tot en met 13 maart, van 10 tot 17 uur. De veilingcatalogus waarin alle voorwerpen royaal worden beschreven, verschijnt in februari. De opbrengst van de catalogusverkoop gaat net als de netto veilingopbrengst naar de vier uitverkoren goede doelen. © GPD; Afbeeldingen: Sotheby's