Boeken Media Etc ROYALBLOG.NL

Ingehuldigd! in de Nieuwe Kerk: het hart ontbreekt

Niks beter dan een kille regenachtige dag om in Amsterdam in de Nieuwe Kerk de tentoonstelling ‘Ingehuldigd’ te bezoeken. Even schrikken van de prijs (€ 15), dat schept hoge verwachtingen en verplichtingen. Ik heb al opnamen van de expositie gezien, een week eerder gemaakt door collega’s die de voorbezichtiging voor de pers hebben bijgewoond. Die foto’s zagen er gelikt uit, maar hoe ervaar ik de rondgang door de kerk zelf?

Het is mooi dat bezoekers binnenkomen door de deur aan de kant van de Nieuwezijds Voorburgwal, de route die op 30 april ook werd genomen door prinses Beatrix en de koninklijke familie en de buitenlandse koninklijke gasten. Onder het magnifieke orgel door, met het glimmende koorhek rechtvoor. Alleen, waar is dat hek? O, verborgen achter een doek waarop het nieuwe koningspaar is afgebeeld zoals dat bij de inhuldiging daar heeft gestaan. Leuk bedacht, maar dat het hek op die manier is verstopt, vind ik minder geslaagd.

De kerk werkt bevreemdend. Ik heb het voorrecht gehad om de Nieuwe Kerk kort voor de inhuldiging helemaal leeg te zien. In volle glorie, zoals de makers het ooit ongeveer bedoeld moeten hebben – maar dan nog wel met de kroonluchters op hun plaats. Bij de voorbezichtiging kreeg je een indruk van de dimensies, van de ruimte en de schoonheid van het voormalige Godshuis, zonder garderobe en museumwinkel van de stichting De Nieuwe Kerk.

Echt uniek zo bleek meteen na de inhuldiging bij een volgend bezoek. Voor een deel stond alles nog opgesteld zoals voor de plechtigheid op 30 april, met de prachtige bloemversieringen, het troonpodium, de stoelen voor de genodigden. De kerk ademde de sfeer nog uit van het hoogfeest van de monarchie en er heerste ook een uitgelaten en opgewonden sfeer onder de belangstellenden die soms uren in de rij hadden moeten staan om binnen te komen. Ze konden zelf vaststellen dat prins Charles inderdaad in een hoekje was weggestopt, dat de zichtlijnen in de kerk afschuwelijk zijn en dat het geen pretje moet zijn geweest om lang op de stoeltjes te zitten. Maar ja, je was er wél bij.

Voor de tentoonstelling is de kerk opnieuw ingericht en de keuze van entree bepaalt die indeling. Exposities in de kerk zijn meestal geconcentreerd rond het koor, aan de andere kant. Daar is een mooie rondgang te maken. In het middenschip is alleen al dat laatste een probleem, zo blijkt. Bij binnenkomst val je (links aanhouden!) meteen in de inhuldigingen – van Willem I als soeverein vorst, als koning en daarna van zijn oudste zoon Willem II.

Er is uitleg over de destijds bestelde en gebruikte regalia, het ontwerp voor de Grondwet ligt er en de Akte van Abdicatie van Willem I, en er staan troonstoelen. Interessant. Dan gaat het voor veel bezoekers mis, audiotoer of niet. Ze moeten op hun schreden terugkeren, naar de uitgang om vanaf daar nu rechts aan te houden voor het bekijken van de vitrines over Willem III, Wilhelmina, Juliana en Beatrix.

Daar doen ook bewegende beelden hun intrede, inclusief het rare bioscoopfilmpje van de inhuldiging van ‘prinses’ Wilhelmina (dat zegt de commentator tenminste, vreemd want Wilhelmina is op dat moment al acht jaar koningin, en ze is dan ook al 7 dagen regerend koningin). Het geluid bij de drie schermpjes is niet altijd ideaal, en omdat ze betrekkelijk dicht bij elkaar staan hoor je door de toespraak van Juliana heen het gejuich op de Dam voor Beatrix.

Er zijn kenners bij de tentoonstelling. Drie dames die duidelijk wel gevorderd zijn in hun tweede jeugd verkneukelen zich over de op video getoonde balkonscene uit 1980. ‘Zojuist’ zeggen ze in koor lang voordat prinses Juliana die inmiddels ingeburgerde historische woorden kan zeggen. ‘Zojuist’. De inhuldigingsjurk van Wilhelmina wekt verbazing (‘wat was ze klein, wat was ze slank’), de donkere japon van Juliana valt moeilijk in detail te bekijken en die van Beatrix oogst bewondering. Zo ingenieus, zo mooi gemaakt en die bekende pofmouwen: hoe geraffineerd. Een hoogtepunt, en in niets de mindere van de beroemde jurk van koningin Máxima. Alleen diende de jurk van Beatrix een ander doel – die moest onder de koningsmantel, en niet er naast.

Van 1980 naar 2013. In plaats van een tijdmachine hebben bezoekers voor het vervolg van de tentoonstelling eigenlijk een enkeltje Apeldoorn nodig. Natuurlijk, de Akte van Abdicatie van koningin Beatrix staat heel mooi opgesteld voor het achter het eerder genoemde doek half verscholen koor en troonpodium, maar wat iedereen nú wil zien (en dat logisch voortvloeit uit de eerdere vitrines) staat in de Audiëntiezaal in Paleis Het Loo: de kleding van het nieuwe koningspaar, de regalia, de troonzetels. Je kunt eigenlijk zeggen dat het hart van de tentoonstelling ontbreekt.

De Nieuwe Kerk doet nog wel pogingen dat gemis te compenseren met filmopnamen van de inhuldiging en een uitleg – weer op doeken, zonder feitelijke objecten – over de geschiedenis van het koningshuis en 200 jaar koninkrijk. Dat laatste ziet er mooi uit, maar daarvoor hoef je niet naar de kerk te komen. Daar zijn boeken voor. En boeken zijn er in overvloed in de weer wel heel leuk ingerichte museumwinkel, met prachtige kunstvoorwerpen, en een overvloed aan Oranje-uitgaven.

Voor de royaltyverslaggever een snoepwinkel (en ook los van de tentoonstelling te bezoeken, vanaf de Dam kant waar ook de kassa van de expositie is, hetgeen tot heen en weer geloop van bezoekers leidt, maar ja, de gekozen ingang is toch wel logisch). Het eindoordeel? Ik had niet het idee voor niks naar de tentoonstelling te zijn gekomen. Ik heb veel gezien dat ik eerder nog niet had kunnen bekijken. Pure winst en in combinatie met Het Loo (waren verkopen ze geen combikaarten?) de moeite waard. Bovendien ontmoette ik in de kerk bij toeval een zéér deskundige royaltykenner, waardoor de middag pas echt waardevol en memorabel werd.

© Royalblog, Hans Jacobs; Foto’s: © RPE Albert Nieboer

Lodewijk Napoleon schittert in 'zijn' Paleis

Het is écht een paleis. Tot die conclusie kwam de verslaggever dezer dagen in feite voor het eerst. Met dank aan de tentoonstelling in het Koninklijk Paleis in Amsterdam die vrijdag opent voor het publiek. En met hulp aan de bijzonder exclusief uitgepakte en unieke voorbeschouwing die woensdag was georganiseerd voor de pers, waarbij ruimte was om bijna moederziel alleen de expositie én de ‘belle etage’ van het zo fraai gerestaureerde paleis te bekijken en bewonderen.

Natuurlijk de discussie over ‘stadhuis’ of ‘paleis’ zal altijd blijven bestaan. Op 20 april 1808 nam de eerste koning van Holland het gevorderde stadhuis, het zogenoemde achtste wereldwonder en symbool van het republikeinse Amsterdam, in gebruik als Koninklijk Paleis. In de maanden daarvoor was in een moordend tempo gewerkt om het ‘stadskantoor’ om te toveren tot een tijdelijke koninklijke residentie. Het was de bedoeling van koning Lodewijk Napoleon om elders in de kersverse hoofdstad een nieuw paleis te bouwen.

Maar zoals vaker – burgemeester Eberhard van der Laan herinnerde eraan in een toespraak bij de officiële opening van de tentoonstelling door prins Willem-Alexander en prinses Máxima donderdag – bleek niets zo permanent als een ‘tijdelijke oplossing’. Het stadhuis werd zelfs twee jaar later even Keizerlijk Paleis, alvorens het ook onder de Oranjes zijn nieuwe functie behield, tegenwoordig zelfs nog eens vastgelegd in de wet.

Lodewijk Napoleon keek niet op een gulden meer of minder (31 miljoen euro naar huidige normen voor alle verfraaiingen aan zijn paleizen) voor de inrichting van wat in feite een voor het nieuwe doel ongeschikt gebouw was. Tochtig, koud, lawaaiig, doordrongen van de stank van de aanpalende Nieuwezijds Voorburgwal, met te weinig ruimten (er werden schotten geplaatst om kamers te maken) – en nog zo een waslijst. Maar dat deerde Lodewijk allemaal niet. Handwerklieden in Den Haag en Amsterdam werden aan het werk gezet om naar Frans ontwerp meubels te vervaardigen, en nog veel meer.

Het resultaat van dat vakwerk is nog steeds te bewonderen en te zien in het paleis – de hoogtepunten zijn speciaal voor de tentoonstelling uitgelicht. Buiten Frankrijk bevindt zich nergens nog zo’n grote verzameling zogenoemd ‘Empire’ meubilair als in het paleis – meubilair dat nog altijd op de oorspronkelijke locatie is, speciaal gemaakt zelfs voor die locatie. Het mooie was, zo leerden de genodigden bij de opening, dat de Empire stijl wonderwel aansloot bij de eveneens door de Oudheid geïnspireerde bouw van het stadhuis – een wonderlijke symbiose van zeventiende en negentiende eeuwse stijl, teruggrijpend op de antieke tijd.

Bij de expositie staan de klokken – statussymbolen in Napoleons tijd – te pronken, evenals de talrijke rijkelijk versierde stoelen. Maar de pareltjes van de tentoonstelling zijn de paleisvertrekken – nog altijd in gebruik, zoals voor het recente staatsbezoek van de Turkse president (de Italiaanse president die deze week had moeten komen, zou niet in het paleis hebben overnacht, zou Amsterdam zelfs niet hebben bezocht). De rondgang komt bij het beroemde balkon – een toevoeging van Lodewijk Napoleon, en de voormalige statievertrekken daarnaast.

Natuurlijk, wie eerdere zomertentoonstellingen heeft bezocht, heeft de ruimten eerder gezien. Wat déze expositie zo bijzonder maakt is de verbinding met de eerste koning, die er in feite voor verantwoordelijk is dat het Koninklijk Paleis nu is wat het is. Die gewaarwording is een bezoekje aan Amsterdam zeker waard.

© HJ; Foto’s: © MPE Patrick van Katwijk, © RPE Albert Nieboer

'Ik heb vandaag de koningin gezien'

Mag ik ook een keer vrolijk zijn gestemd? Ik heb vanmiddag een leuk gesprek gehad met de koningin. Met wie? Ja, met Willeke van Ammelrooy, een schitterende koningin Beatrix in de in januari door de VPRO uit te zenden televisieserie over ‘Beatrix, Oranje onder vuur’.

Deze televisie-Beatrix is geloofwaardig, respectvol, innemend, warm en onderhoudend. Geen karikatuur. ‘Ik heb vandaag de koningin gezien’, kon ik dan ook zonder schroom zeggen tegen Willeke, na afloop van de voorvertoning van de eerste twee afleveringen van de serie.

Nu ken ik koningin Beatrix natuurlijk niet. Zeker, ik zie haar regelmatig en soms wel tien dagen achter elkaar – tijdens de reis naar het Caribisch gebied -, ik kan wel eens een of meer vragen aan haar stellen, en ik heb ook wel een paar keer een leuk gesprek gehad. Sterker nog, bij de eerste ontmoeting in 2003 heeft ze meegeholpen mijn door de beveiligers zoek gemaakte tas met laptop te zoeken. Maar kennen? Nee! Ik zie de buitenkant, de werkzijde zal ik maar zeggen, het staatshoofd in functie. Niks mis mee, maar in de tv-serie zien we Beatrix thuis, als moeder en echtgenote, als dochter en verliefde prinses. Dat is een andere Beatrix.

Dus wanneer ik zeg dat Willeke van Ammelrooy een ‘echte’ Beatrix neerzet, kan ik alleen putten uit de ervaringen in het publieke domein. Prinses Margriet, of de prinsen Willem-Alexander, Friso en Constantijn zullen met hele andere ogen kijken; ze zullen dingen missen, overdreven vinden of uitvergroot. Zij kennen namelijk in de eerste plaats die andere Beatrix, de privépersoon, de zus en moeder.

Willeke van Ammelrooy (5 april 1944) vertelde dat ze zich voor de rol eerst suf heeft gelezen. Haar zus heeft iets gedaan bij Blauw Bloed, dus was er een kelder met boeken voor handen. Daarna is ze gaan kijken: Polygoon journaals, YouTube, televisieopnamen, foto’s. Ze heeft er geen half werk van gemaakt, na afloop van de opnamen moest Willeke naar eigen zeggen eerst twee maanden afkicken van haar Beatrix personage.

Ze heeft zich de gebaartjes en mimiek van de koningin goed eigen gemaakt. ‘Alles heeft een plaats, alles heeft een functie’ merkt Willeke op over de koningin: hoed, haar, tas, bijoux, manier van lezen, wijze van vasthouden van papieren van de Troonrede, lengte van de rok, alles. Er is ook logica – de rechterhand bijvoorbeeld moet altijd vrij blijven, want daarmee moeten bloemen worden aangenomen en handen worden geschud.

Hoe Beatrix echter met haar vingers echter al twee pagina’s vooruit bladzijden ‘voorsorteert’ tijdens het lezen van de Troonrede, en hoe zij kennelijk ook alle kriebeltjes en jeukjes kan onderdrukken, heeft ook op Willeke van Ammelrooy diepe indruk gemaakt. ‘Ik kan het niet, ik wil dan toch even wrijven.’

Willeke is voor mij de ‘beste’ Beatrix die we de afgelopen jaren aan het werk hebben gezien in de verschillende dramaproducties over de Oranjes. Mara van Vlijmen is overigens even glorieus en geloofwaardig als de ‘jonge’ Beatrix, die frivool maar standvastig haar weg zoekt in het voor haar in feite al uitgestippelde leven. En dat Ellen Vogel en Eric Schneider ook in deze productie – na Bernhard, Schavuit van Oranje – terugkeren als de bejaarde Juliana en Bernhard is een genot, terwijl Bastiaan Ragas zeer aanvaardbaar is als de dwarse Willem-Alexander.

En de afleveringen die je hebt gezien, hoe zijn die? Dat is weer een ander verhaal, beter geschikt dichter bij de uitzenddatum begin januari. © Royalblog, Hans Jacobs

Hermans toont zich in boek allesbehalve deskundig

Pagina voor pagina fileert historicus Arnout van Cruyningen de recente uitgave van Dorine Hermans. Wie zijn bespreking van ‘Wie ben ik’ leest, is in staat het boekje meteen in de prullebak te gooien. Vlot geschreven, inderdaad, het leest lekker weg, oordeelt Van Cruyningen, maar van de feiten heeft Hermans een potje gemaakt.

En Van Cruyningen weet waarover hij het heeft: Hermans ‘leende’ royaal uit zijn doctoraalscriptie van jaren geleden. Zonder de materie echter te begrijpen of zelf terug te grijpen op het onderliggende onderzoek, constateert hij met kenmerkende nuchterheid. Volkomen terecht vraagt Van Cruyningen zich dan ook af hoe Hermans ooit aan de kwalificatie ‘koningshuisdeskundige’ is gekomen.  

‘Met enige regelmaat debiteert Hermans van alles en nog wat over de monarchie en haar vertegenwoordigers (...) Zij doet dat steevast met het air van iemand die over bijzondere, om niet te zeggen esoterische kennis over het onderwerp beschikt. Met veel aplomb doet zij de meest krasse beweringen. Maar ook onzin die met grote stelligheid wordt gebracht, blijft wel onzin natuurlijk. En zelfs degene die nog wegkomt met het uit de nek kletsen, stuit vroeg of laat op problemen en bezwaren bij het op schrift stellen van die beweringen’, noteert Van Cruyningen in zijn ontmaskerende recensie.

Hij vraagt zich af waarom Hermans’ publicaties zoveel irritatie opgroepen en denkt dat dit komt door de combinatie van oppervlakkig onderzoek met de gretigheid om desondanks ook alle roddels en kletspraat in haar werk op te nemen. Van Cruyningen noemt het ‘valsigheid in geschrifte’, een kunst die ook Daniel Hooghiemstra (medeauteur van het omstreden boek ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren’) goed verstaat. Het omstandig uitserveren van de herinneringen van padvinder en zelfbenoemd ‘hersenontginner’ Huub van ‘t Hek aan twee - naar eigen zeggen indringende - gesprekken met prins Claus (in 1981) is daar een voorbeeld van.

Van Cruyningen opent zijn eigenlijke bespreking van het boek ‘Wie ben ik dat ik dit doen mag’ door meteen al het basisgegeven onderuit te halen. Hermans schrijft over zes koninklijke inhuldigingen – zij weet in tegenstelling tot de meeste leden van de Tweede Kamer tenminste wel dat Nederland geen kroningen kent, hj– maar, zo stelt Van Cruyningen terecht: het zijn er zeven geweest! Willem I had er namelijk twee, als soeverein vorst in 1814 en als koning in 1815. En als het fundament niet deugt, dan valt er van de rest van het bouwwerk ook niet veel te verwachten..........

Ronduit ontluisterend – voor Hermans althans – is de lange en nog niet eens volledige opsomming die Van Cruyningen vervolgens geeft van alle ‘missers’ in het boek. Verkeerde data, verkeerde namen, verwisseling van personen, verkeerde interpretaties, foute veronderstellingen. Hermans blijkt zelfs de tekst van de grondwettelijke eed eigenhandig te hebben gewijzigd, constateert Van Cruyningen en ze introduceert enkele handelingen rond de inhuldiging waarvoor nergens anders enig ‘bewijs’ is te vinden. Het boek lijkt qua onjuistheden te wedijveren met het broddelwerk van twee Argentijnse journalisten die een ‘biografie’ in elkaar flansten over Máxima (zie voor die recensie, hier).

Van Cruyningen staat in zijn mening niet alleen. Publiekrecht & Politiek schrijft over het boek: ‘Het idee (schrijven over inhuldigingen) blijkt echter nogal goedkoop te zijn uitgevoerd. Het gaat namelijk nauwelijks over inhuldigingen. In plaats daarvan staat de in te huldigen vorst op de dag van huldiging vroeg op om tientallen pagina’s lang te mijmeren over de prestaties van zijn of haar voorganger, en te peinzen over wat nog komen gaat. Voor Hermans volop gelegenheid om te doen waar ze goed in is: Oranjevorsten lekker lullig afschilderen. (...)

Lees de twee beschouwingen: Publiekrecht & Politiek: http://www.publiekrechtenpolitiek.nl/boekreview-wie-ben-ik-dat-ik-dit-doen-mag/

En Arnout van Cruyningen (doorklikken naar Hermans)

Een (kleine) greep uit de lange lijst met fouten uit het boek (zoals opgemerkt door Arnout van Cruyningen):

* Pagina 9 beweert Hermans dat de grondwet werd voorgelezen bij de inhuldiging in 1814, het zou anderhalf uur hebben geduurd; de voorlezing is echter pas in 1815 ingesteld, op aandrang van het Zuiden; bij de grondwetsherziening van 1848 werd de voorlezing weer afgeschaft.

* Pagina 15: Willem V overleed niet in het 'verre Engeland' maar in Brunswijk.

* Pagina 38: 'Britse kroonprinses Charlotte’ = prinses Charlotte van Wales, dochter van de Prins van Wales.

* Pagina 42: 'linkerhand op het boek met de grondwet’ = niet juist (vorst zwoer niet met hand op de grondwet)

* Pagina 64: Anna Paulowna werd niet koningin op de inhuldigingsdag (28 november 1840) maar was het sinds de troonsbestijging van haar echtgenoot, Koning Willem II (7 oktober 1840).

* Pagina 80: Prinses Marianne, 'die getrouwd was met de Pruisische kroonprins Albert’ - Albert was geen kroonprins maar de jongste zoon van koning Friedrich Wilhelm III van Pruisen.

* Pagina 109: Marianne zou zich in 1846 losbandig hebben gedragen 'op haar landgoed in Voorburg’; de prinses verwierf dat landgoed pas in 1848.

* Pagina 114: Prinses Marianne was volgens Hermans ten tijde van de inhuldiging van koning Willem III (12 mei 1849)  'nog in Palestina’ - de prinses vertrok uit Nederland in juli 1849, beviel op 30 oktober 1849 van een zoon op Sicilië en trok vervolgens via Egypte naar het Heilige Land.

* Pagina 116 - Degenen die in plaats van de eed de belofte aflegden (mogelijk gemaakt bij de grondwetsherziening van 1848) zeiden volgens Hermans:  'Dat zweer ik!’ Dat zeiden ze nu juist niet, maar 'Dat beloof ik!’  Men zweert: 'Zo waarlijk helpe mij God Almachtig!' OF belooft: 'Dat beloof ik!’

* Pagina 131: 'Wiwil maakte de bruiloft niet meer mee, hij stierf vlak tevoren.’ - De bruiloft van Willem III vond plaats op 7 januari 1879; Prins Willem (Wiwill) overleed op 11 juni 1879.

* Pagina 137: Wilhelmina 'liet geen traan op de voorste rij in de kerk in Delft’ , bij de begrafenis van Willem III - Wilhelmina woonde die begrafenisdienst niet bij en kon dus niet op de voorste rij zitten.

* Pagina 197: 'Behalve de Oranjes waren ook andere koninklijke families gevlucht naar het vrije Engeland, zoals de Zweedse koning.’ - Zweden was een van de weinige landen die neutraal bleven in de Tweede Wereldoorlog. Koning Gustaf V van Zweden ging dan ook niet naar Engeland.

'Dit boek is geen wetenschapelijk [sic!] werk’‚ stelt Dorine Hermans bescheiden op pagina 282. Waarvan akte.

Twee dagen mediacircus rond Mildred: een studie waard

Hoezo eenheidsworst bij de Nederlandse kranten! De manier waarop de kranten en televisie de afgelopen twee dagen zijn omgegaan met het bericht dat er mogelijk een derde buitenechtelijke dochter is van prins Bernhard, toont aan dat er nog wel degelijk diversiteit bestaat. Een slimme mediastudent zou er een mooi werkstuk van kunnen maken. Hier is alvast een opzet, in een vrijzinnig overzicht.

De Telegraaf haalt geheel in stijl de grootste letters uit de kast om twee dagen lang heel Nederland het bestaan van Mildred Zijlstra in te peperen. Dat de verhalen veel feitelijke onjuistheden bevatten, doet niet ter zake. Terecht stelt adjunct-hoofdredacteur en zeer gewaardeerd voormalig royaltyverslaggever Jan-Kees Emmer vast dat waar De Telegraaf leidt, de rest van de media moet volgen. Dat verklaart misschien de geheel tegenovergestelde en niet van persoonlijke rancune ten opzichte van Marc van der Linden ontblote reactie in de rivaliserende De Volkskrant. Daar druipt zoveel gif vanaf, dat een waarschuwing op zijn plaats was geweest.

 
De Volkskrant heeft kort na de dood van prins Bernhard de wereldprimeur van de bevestiging van het bestaan van de buitenechtelijke dochters Alicia en Alexia (dat ze bestonden wist o.a. Marc van der Linden al, van Alexia had hij al foto's gepubliceerd in 1992). Een scoop die het koningshuis een fikse kras geeft, koningin Beatrix en haar zussen diep kwetst, maar die voortkomt uit de wens van Bernhard om ná zijn dood zónder tegenspraak nog een keer schoon schip te maken. In de lange reeks gesprekken die hij op Soestdijk voert, is nooit sprake van een derde dochter. Sterker nog, het bestaan van andere buitenechtelijke kinderen dan Alicia en Alexia wordt ontkend. In zijn boek ‘De vrouwen van prins Bernhard’ gaat Marc van der Linden er mede daarom vanuit dat Bernhard van zijn zevende dochter geen weet heeft gehad.

Er was ook geen sprake van een relatie met haar moeder Trijntje, anders dan met Alicia Webber en Helène Grinda, de moeders van respectievelijk Alicia en Alexia (het boek vertelt veel leuke details over alle vier, maar zeker niet alles wat we zouden willen weten en ook Van der Linden heeft de oude vlammen van de prins niet gesproken of gevonden). Dus: goed mogelijk, zo niet waarschijnlijk dat Bernhard er dit keer niets van wist.

De Telegraaf kent geen terughoudendheid, de Volkskrant weet niet hoe hard ze het verhaal en de auteur moeten afserveren (‘PR stunt’), terwijl het AD eveneens flink uitpakt en ook wijst op het feit dat Bernhard bijna was opgeroepen als partij in een echtscheidingszaak in Engeland. Het AD komt overigens wel met een opmerkelijk detail, dat in het boek niet wordt genoemd: de in februari 1946 geboren Mildred zou al in februari 1945 zijn verwekt!

Trouw is zakelijk, zoals te verwachten, en laat de mogelijkheid open dat Mildred inderdaad de dochter is van prins Bernhard. NRC Handelsblad beschouwt het vanaf de zijlijn, een positie die de republikeinse krant vaker kiest bij koninklijke zaken. De televisiecriticus vindt Mildred overtuigend 'zonder dat er overtuigend bewijs is'. Voor de GPD-kranten is gekozen voor eenzelfde open benadering (zie verhaal op pagina Royalblog Boeken Media Etc). Opmerkelijk genoeg brengt het Reformatorisch Dagblad het bericht over de vermeende dochter wél en het eveneens koningsgezinde Nederlands Dagblad niét. HP De Tijd doet ook graag mee – van Bernhard spreekt het blad altijd graag kwaad.

 
Op de televisie is de diversiteit ook terug te vinden. Het NOS Journaal laat het liggen – maar maakt woensdag wel opnamen bij de boekpresentatie, en zet het verslag op de website – en RTL Nieuws, dat via het alle remmen los gooiende RTL Boulevard banden heeft met Marc van der Linden, bericht er dinsdagavond uitvoerig over. ‘Eigen nieuws’ hebben ze ook: de conceptie wordt op paleis Het Loo gelokaliseerd – in het boek en in de familiegeschiedenis van Mildred is over het waar en wanneer precies niets bekend.

Een uitgever en auteur moeten hun gunsten verdelen: liefst zoveel mogelijk media, maar diezelfde media willen graag exclusiviteit. Na de ‘bombshell’ van de publicatie in het landelijke ochtendblad wil iedereen een stukje – Marc van der Linden is zelfs verbaasd over de impact, maar dat klinkt voor zo’n ervaren rot in het vak wat ongeloofwaardig - maar anderen haken juist weer af, zoals BNR: teveel publiciteit, we doen niet meer mee….

Déze schrijver krijgt van een lezer van één van de GPD-kranten het verwijt het koningshuis moedwillig te beschadigen – het is een schande dat de betrokken krant het artikel heeft afgedrukt, bovendien met de foto van de prins én van Mildred. Maar bij diezelfde krant komt ook een telefoontje van iemand die Mildred herkent als voormalig klasgenootje en nog wel een en ander wist te melden…… Voor Mildred – woensdagmiddag ontmoet in Amsterdam – is het mediacircus voorbij, hoopt en verwacht ze, maar dat is lang niet zeker.  © HJ; Foto: © GPD

NB Op de Engelstalige pagina van Royalblog is woensdag 24 augustus het bericht over Mildred het op één na meest bekeken artikel – zoals woensdag ook de op drie na beste bezochte dag van het blog is, met iets meer dan 9500 unieke bezoekers (beste was de trouwdag van Victoria). 

Het Loo rekent op kaskraker met tentoonstelling Máxima

Niks het ‘koude’ Loo zaterdag – het was heet in Apeldoorn. Voor het eerst terug sinds herdenking slachtoffers ‘Koninginnedag 2009’. Wandeling van station door centrum en de Loolaan, langs het monument, naar het paleis voor de koninklijke opening van de tentoonstelling ter gelegenheid van tien jaar Máxima in Nederland.

Een kaskraker hoopt het museum, dat daarom een historisch meer verantwoorde expositie over Johan Willem Friso (1687-1711)– de stamhouder van de huidige Oranjes – maar liet lopen. Daar komt niemand de deur voor uit, en veel materiaal is er over hem ook niet te vinden, oordeelde het museum dat door de bezuiningsronden van het Rijk enorm op de centen moet passen. En Máxima scoort natuurlijk wél.

 

Voor de inwijding door koningin Beatrix en prinses Máxima zelf, mag het journaille even rondkijken  op de tentoonstelling. De zalen zijn verder leeg, de monitoren met filmbeelden staan op ‘stil’, dus deze ‘sneak preview’ bootst de werkelijkheid niet na. ‘Is dat alles?’ is de eerste eigen reactie. Foto’s, heel veel bekende foto’s komen de bezoeker als het ware tegemoet. Maar misschien is het voor veel mensen wel leuk zo: een feest der herkenning. Zoals vroeger de jingle van Radio Veronica ‘herinnert u zich deze nog, nog, nog…’

 

Voor Máxima werkt het in elk geval zo, zo blijkt wanneer ze samen met haar schoonmoeder een goed uur later met een scherp oog  voor alle details over de expositie loopt. Klopt het allemaal wel? Máxima lijkt het persoonlijk te controleren (en nee, het bezoek aan Oman was toch echt in 2009 en niet in 2011 zoals aangegeven bij een foto uit Sohar).

De prinses vindt het leuk om de oude foto’s terug te zien – toen had ik nog geen kinderen is één van de gedachten die bij haar opkomt. Maar voor bezoekers interessanter dan de tientallen foto’s zijn de ‘bruiklenen’ uit de garderobe van Máxima. Van verlovingsjurk via trouwjurk (nog even schitterend, ook na negen jaar in de kast) tot het stoute leren pakje van de Edison-uitreiking en de Koninginnedag showsteler uit 2004 – Edouard Vermeulens spijkerjack en de rode baret; de meester is zelf ook aanwezig en ziet dat het goed is.

Haal de foto’s weg en laat een paar jurken staan: de meeste Nederlanders zullen meteen weten dat dit kleren van Máxima zijn, meent een collega bij de rondgang. Het zijn iconen geworden, al zijn het andere iconen dan de hoed en schoudervullingen van koningin Beatrix. Die overigens stralend en zichtbaar tevreden over de tentoonstelling loopt: Máxima is erin geslaagd in die tien jaar van Argentijns burgermeisje een echte prinses te worden.

 

Beatrix tenslotte was ‘zo’ geboren, Máxima moest het ‘vak’ leren. Je wordt het wel in één tel, zo vertelt Máxima later zelf, maar het duurt veel langer om in die rol te groeien. En daarbij is het belangrijk dat je je zelf blijft, zoals ze ook aan de BBC vertelde toen die vroeg of Máxima nog een advies had voor Kate, sinds vorige week de hertogin van Cambridge.  

Aan het einde van haar rondgang praat Máxima de meegekomen pers even bij, en blikt ze terug op de afgelopen tien jaar. De expositie is ook voor haar veel herkenning, maar ook: veel gemis. Er moest een keuze worden gemaakt, en dat betekent bijvoorbeeld wél de doop van Amalia, maar niet van de andere dochters Alexia en Ariane.

En zo zijn er wel meer voorbeelden. Maar geen wanklank bij de – toegegeven – werkelijk fantastisch geklede prinses – haar kleding kan zo een plaats krijgen op de tentoonstelling. Het past in het geromantiseerde – ook dat moet gezegd - plaatje van een prinses die geen verkeerd kan doen.  

© RB; Foto's (met toestemming): © Sander Kok

Republiek of monarchie: het is maar een mening

Leve de republiek! Leve de monarchie! In amper twee weken tijd zijn twee tegengestelde pleidooien uitgegeven van de hand van twee bekende scribenten. Hans van den Bergh levert prins Willem-Alexander 'alle redenen om voorgoed af te zien van het koningschap'. In maar liefst 33 (korte) hoofdstukken klinkt steeds amechtiger en pathetischer de dringende oproep 'Alex, doet het niet!'.

Tegenover de hartenkreet van de rasrepublikein staat de constatering van historicus Cees Fasseur dat de Nederlandse monarchie met zijn 'respectabele staat van dienst en uitstekende aanbevelingsbrieven' het 'vermoedelijk nog wel twee eeuwen zal volhouden.' Daarop wil hij zelfs wel het glas heffen.

De boekwerkjes 'De gekroonde republiek' van Fasseur en 'Doe het niet, Alex!' van Van den Bergh liggen zij aan zij in de winkel en zouden eigenlijk ook als twee-eenheid moeten worden gekocht. De argumenten van de een zijn evengoed de tegenargumenten van de ander.

Fasseur hekelt degenen die 'vreemd staan tegenover bepaalde tradities' en die 'het staatshoofd liever zien rondrijden in een Mercedes dan een Gouden Koets'. Een wezenlijke noodzaak tot verandering van het staatsbestel ontbreekt volgens hem.

Van den Bergh echter ziet in elk van die aloude tradities – van hofleverancier, kersttoespraken tot staatsbezoeken – evenzovele redenen om vandaag nog de republiek uit te roepen. Fasseur benadrukt de sterke punten van de monarchie en wijst op de hoogtepunten uit de Oranje-geschiedenis.

Van den Bergh herinnert aan alle schandalen, al gaat het wat ver om Willem-Alexander vier eeuwen later nog de moord op de gebroeders De Witt of Johan Van Oldenbarnevelt voor de voeten te werpen. Maar iets dichterbij in de tijd kan ook, Willem III bijvoorbeeld, in 1890 overleden. 'Als tekortschietend mens, echtgenoot en vorst is de laatste Willem (vóór jou) een levend bewijs geweest voor de stelling dat het erfelijk koningschap maar al te gemakkelijk ongeschikte staatshoofden oplevert,' meent Van den Bergh.

Hij giet zijn boekje in de vorm van een open brief aan de prins, als 'ultieme waarschuwing aan zijn adres om zich nog op het nippertje te onttrekken aan zijn noodlot'. Het kan overigens geen kwaad, stelt Van den Bergh, om tegelijkertijd de 'inwoners van de in ere herstelde Republiek der Nederlanden' te 'verlossen' van 'een groot aantal misvattingen waarop onze staatsinstellingen functioneren.' Van den Bergh schildert met de losse pols een zeer zwart beeld, waarbij zorgvuldigheid en feitenkennis een ondergeschikte rol spelen.

Fasseur, die zijn mening opmerkelijk genoeg veel royaler mocht uitventen in de media dan Van den Bergh, is veel preciezer. Hij beschikt bovendien over een veel aangenamer pen. Bij hem kan de vlag wat vaker uit en leest de tekst vooral als aanmoediging aan Alexander.

Het komt er eigenlijk op neer dat Nederland ondanks de koningen en koninginnen altijd een Republiek is gebleven, dat de eeuwenoude band tussen Oranje en Nederland heel mooi en bijzonder is (louter eigenbelang stelt Van den Bergh, niks moois aan) en dat daarin vooral geen verandering moet komen.

'Een familie aan het hoofd van de staat spreekt het volk aan', vindt Fasseur. Voor zijn tegenstrever is het natuurlijk een gruwel, in strijd ook met de gelijkheidsbeginselen van de Grondwet: 'Doe niet mee aan dat sprookje van de familietraditie en wijd je aan iets wezenlijks, Alex!' Slechts over één ding zijn beide schrijvers het eens: koningin Beatrix is voorlopig niet van plan om op te stappen.

* Hans van den Bergh, Doe het niet, Alex! (190 pagina's), uitgeverij Meulenhoff, 15 euro.

* Cees Fasseur, De gekroonde republiek (120 pagina's), uitgeverij Balans, 7,95 euro

Wie zit er nu te wachten op de mening van Fasseur?

De aandacht voor ‘De gekroonde republiek’ is omgekeerd evenredig aan het belang van het pamfletachtige werkje van Cees Fasseur. Dat is de eerste gedachte die te binnenschiet na het dichtklappen van het 120 pagina’s tellende boekje (uitgeverij Balans, €7,95).

De historicus weet dankzij zijn eerdere uitgebreide studie voor de biografie van koningin Wilhelmina en zijn monumentale boek over de crisis in het huwelijk van koningin Juliana en prins Bernhard, natuurlijk wel wat van de geschiedenis en de achtergronden van de Oranjes (néé schrijft hij, de media hebben het mis, het is niet de familie Van Oranje, maar Van Oranje-Nassau, correct, maar waarom melden familieleden zichzelf dan als ‘Constantijn van Oranje’?) en de Nederlandse monarchie. Ook is Fasseur een boeiend verteller, in elk geval op papier.

De hoofdstukken in ‘De gekroonde republiek’ over de drie Nederlandse koningen en over de vier vorstinnen zijn zeer geschikt als oppervlakkig geheugensteuntje bij de vaderlandse geschiedenisles. Met vlotte pen en gevoel voor humor geeft Fasseur een korte karakterschets van de Nederlandse staatshoofden sinds 1814. Onderweg rekent hij af met een paar mythes en veronderstellingen en bevestigt hij een aantal eigen voorkeuren en vooroordelen. De schetsen zijn stuk voor stuk best bruikbaar bij een uitgebreidere introductie tot de markante vorsten en vorstinnen.

Informatief is ook het inleidende hoofdstuk ‘Koninkrijk zonder franje’, waarin Fasseur eerst de gang van zaken rond een inhuldiging beschrijft – altijd handig voor-je-weet-wel-wanneer – en daarna wat kenmerken van de monarchie, de ontstaansgeschiedenis daarvan en de plaats in de Grondwet belicht. Zoals het door republikeinen én slecht geïnformeerde historici vaak verkondigde fabeltje dat de huidige koningin niet rechtstreeks zou afstammen van Willem van Oranje. Nee, misschien niet direct in mannelijke lijn, maar dan toch zeker wel via Albertine Agnes (dochter van Frederik Hendrik) in vrouwelijke lijn.

Dat eerste hoofdstuk kan geen kwaad als spoedcursus staatkunde voor bijvoorbeeld Kamerleden, die na het lezen daarvan wellicht wat minder onzin uitkramen over allerlei regelingen rond het koningshuis/het staatshoofd. Vervelender wordt Fasseur aan het einde van zijn geschrift, wanneer hij op een zeepkist klimt en zijn mening over de toekomst en het behoud van de monarchie ventileert.

Wie zit er nu te wachten op de mening van een ijdeltuiterige historicus? Dan bekruipt deze lezer in elk geval het gevoel: meneer, doe waarin u goed bent, beschrijf de geschiedenis, en laat uw lezers daar zelf hun conclusies uittrekken met betrekking tot de toekomst. Natuurlijk mag hij deelnemen aan het debat over de toekomst van de monarchie, maar Fasseur zou daarin een wat bescheidener toon mogen aanslaan.

Hoewel: als de kranten en televisieprogramma’s in de rij staan om zijn ‘wijze’ woorden en ‘bon mots’ op te tekenen, zou hij wel gek zijn om die aanbiedingen af te slaan. Wie weet vraagt minister-president Mark Rutte hem nog wel om mee te schrijven aan de door het parlement gevraagde notitie over de monarchie. De bouwstenen liggen er zeker, de conclusies zijn echter voor volk en politiek. © HJ

Koningin Beatrix moet tegenwoordig goed op woorden passen

 

Het goudschaaltje waarop koningin Beatrix de woorden van haar kersttoespraak zorgvuldig wikt en weegt, zal de afgelopen week – voor de opname woensdag van de zaterdagmiddag uit te zenden kerstrede – overuren hebben gemaakt. Wat kan, wat leidt tot opschudding en hoe maak ik mijn bedoelingen het beste duidelijk?

Op eerste kerstdag mag het staatshoofd een eigen boodschap overbrengen aan de bevolking. Koningin Beatrix maakt voor de 31ste keer van die mogelijkheid gebruik; precies tien jaar geleden gebeurde dat voor het eerst ook via televisie, hetgeen het bereik van de koninklijke stichtelijke woorden aanmerkelijk heeft vergroot. Vorig jaar nog waren er in totaal 1,6 miljoen kijkers.

De koningin schrijft de kerstboodschap zelf, al gebruikt ze binnen en buiten de familie wel anderen als aangevers of klankbord en uiteindelijk moet ook minister-president Mark Rutte er zijn fiat aangeven. Persoonlijke woorden of niet, zelfs voor de kersttoespraak geldt de ministeriële verantwoordelijkheid, al heeft Ruud Lubbers een paar jaar geleden toegegeven dat hij als premier de toespraken nooit vantevoren heeft willen lezen. Wat Beatrix zei, was goed gedaan.

,,In mijn kerstgroet kan ik niet méér doen dan enige persoonlijke gevoelens en gedachten weergeven”, zei de koningin in haar eerste boodschap in 1980. Terugkerende thema’s zijn oproepen tot verantwoordelijkheid, medemenselijkheid en verdraagzaamheid. ‘Abstract geneuzel, veel te vaag’, luidde in de jaren daarna vaak de kritiek. Maar áls de koningin dan een keer de vinger op de zere plek legde – in 1988 bijvoorbeeld toen ze opmerkte dat op het gebied van milieu nog veel was te doen - werd haar meteen bemoeizucht verweten. Vandaar dat het goudschaaltje geen overbodige luxe is, al is het anno 2010 de vraag of het wegen van woorden veel uitmaakt.

In 1983 zei koningin Beatrix dat ,,zelfs in een land met een lange traditie van tolerantie, de ruimte voor de ander en voor het anders zijn en – denken, door elke generatie opnieuw moet worden veroverd.” Niemand die daar aanstoot aannam. Toen ze echter op dat onderwerp terugkwam in de toespraken van 2006 (,,Behandel een ander zoals u zélf bejegend wilt worden.”) en 2007 (,,Grofheid in woord en daad tast de verdraagzaamheid aan.”) brak er een storm van protest los, juist door degenen die met grof geschut hun opponenten aanpakken en aanspreken.

Geert Wilders voelde zich persoonlijk aangesproken en liet weten dat ,,de koningin als een haas uit de regering moest”, een mening die hij nog steeds is toegedaan. Het aansnijden van politiek minder gevoelige onderwerpen kan echter ook voor commotie zorgen, zoals Beatrix vorig jaar ervoer toen ze pleitte voor échte sociale contacten boven virtuele, zoals via Facebook, Hyves of Twitter.

Gespreksstof voor de kersttoespraak is er in elk geval genoeg na een jaar vol incidenten, aanvallen op de monarchie, de positie van het staatshoofd  en veel politiek gekrakeel. Maar het goudschaaltje zal woorden daarover naar de negatieve kant hebben doen doorslaan – een oproep om elkaar in het ‘licht van het wonder van het Kerstmis’ letterlijk en figuurlijk niet in de kou te laten staan, maakt meer kans op slagen. © GPD; Foto: © DPP

NRC Handelsblad behandelde vrijdag ook de kersttoespraken, onder de kop 'lopen op eieren'. Twee passages, die mooi aansluiten bij bovenstaande.

De afgelopen jaren zijn de reacties op de kerstrede van Beatrix feller geworden. Staatsrechtdeskundige Jan Vis vindt dat maar moeilijk te begrijpen, omdat het wat hem betreft „een soort domineestoespraken zijn waaraan niemand aanstoot kan nemen, behalve Geert Wilders dan”. Maar Peter Rehwinkel, eveneens kenner van het staatsrecht, concludeert dat er „van alle kanten aan Beatrix getrokken wordt. Dat betekent dat ze het bijna nooit goed kan doen.

Toen ze Pim Fortuyn niet met name noemde in het jaar dat hij vermoord was, leverde haar dat veel kritiek op. Maar toen mensen in de toespraken van 2006 en 2007 commentaar meenden te herkennen op het optreden van Hirsi Ali en Wilders, was het ook niet goed. Daarmee mocht ze zich niet bemoeien.” Dit is wat hoogleraar Jit Peters bedoelt met „de gevangenis” waarin we de vorstin opsluiten, zegt hij. „Haar rol als bindmiddel van de maatschappij is de afgelopen jaren verminderd. Ze staat in de perceptie van sommigen niet langer boven de partijen. Dat maakt dat elk woord op een goudschaaltje wordt gelegd. Ze kan bijna geen kant meer op.”

Redacteur Bart Funnekotter voegt er nog aan toe: Beatrix is al decennialang uitermate consequent in de boodschap die ze verkondigt. Zo sprak ze in 1983 woorden die in het huidige politieke klimaat wellicht als brisant gekenschetst zouden worden. „Achter uitingen van intolerantie schuilt vaak angst: je ervaart de ander vooral als anders en daarmee als bron van dreiging. Maar wie bang is draagt in wezen zelf het gevaar in zich. Angst voor de ander doet ons vluchten in de afzondering van de eigen persoon, de eigen groep, de eigen cultuur.”

Het onderwerp dat ze hier aansnijdt – verdraagzaamheid ten opzichte van ‘de ander’ – heeft zich in de dertig jaar van haar koningschap ontwikkeld tot het belangrijkste thema in haar toespraken. Het komt in meer dan eenderde van de redes terug. Zo ook zaterdag.

Willem-Alexander staat centraal bij Heren van Oranje

De Oranjeprinsen kunnen tevreden zijn. Ze krijgen in de NCRV-serie 'Heren van Oranje' een vriendelijker en minder tendentieuze behandeling dan hun echtgenotes een jaar eerder in 'Dames van Oranje'.

Presentatrice Jetske van den Elsen lijkt iets milder geworden, ook al krijgt ze van de mannen minder medewerking dan van de vrouwen. Maar de prinsen waren dan ook gewaarschuwd en hielden naar eigen zeggen ook bewust afstand wanneer de NCRV-cameraploeg bij evenementen als Koninginnedag werd gesignaleerd.

 

In de aflevering van dinsdagavond staat de toekomstige koning Willem-Alexander centraal. 'Wie is hij, wat drijft hem, waarin onderscheidt hij zich van zijn moeder en is hij klaar voor de troonsopvolging' zijn zomaar wat vragen die Jetske van den Elsen beantwoord wil zien. Die vragen zijn sinds Willem-Alexander rond zijn veertigste verjaardag in 2007 alom als 'startklaar' werd verklaard, meer gesteld.

Zijn populariteit die toen zijn voorlopige toppunt bereikte, is afgebrokkeld. Of dat de schuld is van de media die de jacht openden op de prins, of dat Alexander er zelf debet aan is, is onderwerp van discussie. In het programma weet Thomas Lepeltak het wel. Alexander heeft het imago gekregen van een 'handelaar in onroerend goed'. ,,Hij is nu nog niet klaar'', meent de immer zeer stellige Dorine Hermans opeens.

De aankoop van een vakantiehuis in Mozambique, een ranch en een fiks stuk grond in Argentinië, en ophef over de aanvraag van sloopvergunningen voor boerderijen op het koninklijk landgoed De Horsten, hebben de prins inderdaad het aanzien van een makelaar gegeven. Gekoppeld aan het beeld dat hij alsmaar in het buitenland zit, leidde hier en daar tot de verzuchting dat Alexander zich 'wat minder vaak in New York, en wat vaker in Stavoren' zou moeten vertonen.

Volgens Jetske van den Elsen heeft de prins dan ook een stevige minister-president naast zich nodig om hem voor blunders te behoeden. Vraag is echter of het hier gaat om blunders - natuurlijk de aankoop van een huis aan de andere kant van de wereld, net voor het uitbreken van een economische crisis bleek niet slim - of om beeldvorming.

Zo had de prins niet te maken met de bouwplannen op De Horsten, maar werden die hem in eerste instantie wel aangerekend omdat het zo mooi paste in het plaatje van de vastgoedhandelaar. Dat de aantijgingen hem dwars zitten, bleek onlangs toen Alexander de RVD via Twitter liet vragen wanneer een bepaalde krant eindelijk eens de waarheid ging schrijven.

In dat licht is het niet verrassend dat de RVD vorige week een staatje klaar had met het aantal activiteiten van prins Willem-Alexander, met als conclusie dat hij dit jaar vaker in eigen land te zien was dan in voorgaande jaren. Het leek op authentiek 'spinnen', maar de dienst ontkent op eigen initiatief een overzicht te hebben gemaakt.

En wat blijkt: Willem-Alexander trad in Nederland zo'n 88 keer in het openbaar op, tegen 60 keer in 2009, 69 in 2008 en 58 in 2007. Het aantal dagen in het buitenland, vakanties niet meegerekend, bleef in dezelfde periode bijna gelijk, in weerwil van het ontstane beeld: 60 (2010), 63 (2009), 58 (2008) en 55 (2007).

Daarbij moet nog worden aangetekend dat een flink deel van de prinselijke agenda verborgen blijft, zoals het bijwonen van bijeenkomsten van de Raad van State, en dat een dag in het buitenland - meestal voor de Verenigde Naties of het IOC - vaak meerdere programmapunten kent. Maar klaar of niet, wanneer zijn moeder morgen aftreedt, dan moet Willem-Alexander gewoon aan de bak.

© RB Hans Jacobs; Foto's: Jetstke in Brussel, © Royalblog, Marius Cirtiu

* Heren van Oranje, Nederland 2, 19.25 uur

Margriet: koopvaardij belangrijk voor bevrijding Nederland

‘Zittende eenden’ waren het, zoals prinses Margriet ze in het Engels omschrijft, ‘sitting ducks’. De 850 schepen van de Nederlandse koopvaardij, vrachtschepen en tankers, maar ook passagiersschepen, sleepboten en kustvaarders, die na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in mei 1940 werden gemobiliseerd.

Ze moesten helpen in de strijd tegen de bezetters van Nederland en later ook Nederlands-Indië. De bemanningsleden vielen onder het door de naar Londen uitgeweken regering genomen ‘vaarplichtbesluit’: iedereen moest blijven varen, afmonsteren stond gelijk aan landverraad of ontduiking van de dienstplicht. ,,Maar die schepen hadden zeker in het begin geen enkele bewapening”, weet de tijdens de oorlog in Canada geboren prinses Margriet.

 

In het  beste geval stond er een, al of niet verkeerd gemonteerd bejaard kanon op het achterdek, waarmee natuurlijk niets veel uit te richten tegen de torpedo’s van Duitse onderzeeboten of tegen aanvallen vanuit de lucht van Duitsers of Japanners. ,,Waarmee moesten we vechten?” was een vaak gehoorde vraag van de 12.000 Nederlanders op de schepen. De koksmaat die voorstelde een katapult te gebruiken kreeg een klets om zijn oren, maar in de eerste oorlogsmaanden was het zo’n beetje het enige dat de koopvaardijschepen hadden. ,,Naar Engeland varen betekende praktisch de doodstraf”, zegt een van hen dan ook.

,,Er zijn toen enorm veel risico’s genomen, maar de meeste mensen weten niet hoe belangrijk de bijdrage van de koopvaardij is geweest voor de bevrijding van ons land”, stelt prinses Margriet, zelf petekind van de koopvaardij. Haar bijzondere band met de scheepvaartwereld werd eerder dit jaar in het maritiem museum in Rotterdam uitgelicht. Het televisieprogramma Andere tijden borduurt daar nu op voort met twee sobere en onderhoudende uitzendingen over ‘Gevaren op zee: de koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog.’

,,Er is ons nooit gevraagd wat we hebben meegemaakt”, zegt een krasse Katwijker Henk van het Wout aan het einde van de tweede aflevering. ,,Het was een hel”, weet hij. ,,Op zee is de oorlog gewonnen, dat heeft Churchill ons gezegd.” In konvooien moesten de oceanen worden overgestoken om Engeland te bevoorraden, bij een zo’n belangrijke oversteek werden 28 van de 60 boten tot zinken gebracht. ,,Als je overleefde, behoorde je tot de gelukkigen”, verhaalt de krasse marconist Jaap Tazelaar, die niet lang na de opnamen is overleden. Wie in het water belandde, was reddeloos verloren, voor het opvissen van drenkelingen was geen tijd.

In totaal gingen in de oorlogsjaren 421 schepen verloren en kwamen ruim 3600 zeevarenden om het leven. Een enkeling had echter meer dan zijn portie geluk, zoals de vorige week (24 november) op Texel op 104-jarige leeftijd overleden Frits de Jong nog net heeft kunnen vertellen. Zijn schip de Tsjisalak werd door de Japanners tot zinken gebracht, de overlevenden werden op een onderzeeboot gehaald om daar te worden vermoord. De Jong kreeg een kogel door zijn hoofd, zoals hij nuchter verhaalt, werd overboord gegooid en overleefde op miraculeuze wijze, met hulp een marconist, als één van slechts vijf opvarenden van de Tsjisalak. © RB Hans Jacobs

Dat twee sleutelfiguren uit het tweeluik inmiddels al zijn overleden, geeft aan dat de programmamakers nog net op tijd dit vaak vergeten aspect van de oorlog hebben opgepakt.

'Alles over de monarchie': eindelijk een 'must have' uit België

Op royaltygebied worden boekenliefhebbers in Vlaanderen maar matig bediend. Het Belgische koningshuis is natuurlijk ook niet erg geliefd bij de zuiderburen, die waarachtig ook wel andere dingen aan hun hoofd hebben.

Het aanbod bestond de laatste jaren regelmatig uit fanboeken, bij elkaar geharkt door goedwillende amateurs zonder schrijftalent en geen toegang tot serieuze bronnen. ‘Koningin Elisabeth’ van Ralf de Jonge (wel mooie foto’s overigens) is daar een sprekend voorbeeld van, maar ook de werkjes van de lieve Astrid Bammens over ‘Astrid, koningin der harten’ vallen in die categorie.

Het valt om die reden extra op als er opeens wel betrouwbare, interessante, en informatieve boeken verschijnen. Zoals het vorig jaar bij uitgeverij Lannoo uitgegeven, meer dan 1100 pagina’s (!) tellende meesterwerk van Jan Velaers getiteld ‘ Albert I. Koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934’ (39,95 euro via Proxis). "Specialist van de Belgische monarchie Jan Velaers zet meesterlijke analyse neer van Albert I. [...] Dit is echt van het allerbeste wat ooit over een Belgische koning geschreven is", aldus De Morgen een jaar geleden. Maar dat is natuurlijk wel over een specialistisch onderwerp, al zouden we in Nederland willen dat er over de eerste drie koningen ook zo’n uitbundige biografie beschikbaar was. Alleen de biografie over koningin Wilhelmina kan de vergelijking doorstaan.

Voor een groter publiek is zonder meer het recent verschenen en al even kloeke boek (511 pagina’s) ‘Alles over de monarchie. Van Leopold I tot prinses Mathilde’. VRT-journalist Tim Trachet moet heel wat uurtjes in zijn studeerkamer hebben doorgebracht om in tientallen lemma’s een rijk overzicht te geven van alle aspecten van de (Belgische) monarchie. Het resultaat is een goede en prettig leesbare encyclopedie, die antwoord geeft op vragen als: wie is prinses Claire, wat was de abortuskwestie, wat is een hofmaarschalk en wat doet een hofdame, wat is Koningsdag, hoe kun je de Kroon ontbloten, wat valt er nu precies onder de Koninklijke Schenking, wie was Caroline Delacroix, en hoe zit het met de onmogelijkheid om te regeren en met Saksen-Coburg en Gotha?

Vreemd genoeg ontbreekt een essentieel lemma als ‘staatsbezoek’, maar verder is het boek uitermate geschikt om naast de Nederlandse Encyclopedie van het Koninklijk Huis dienst de doen als algemeen naslagwerk. Hier en daar zullen specialisten aanmerkingen hebben op kleine foutjes (de Nederlandse regering weigerde niet om parlementaire toestemming te vragen voor het huwelijk van prins Friso omdat zijn verloofde een ‘relatie had gehad met een onderwereldfiguur’ bijvoorbeeld, en Haakon’s echtgenote heeft niet ‘voor een drugszaak in de gevangenis gezeten’), maar die betreffen vooral zaken buiten de Belgische landsgrenzen. © HJ

Tim Trachet gaf aan de VRT radio een uitgebreid interview over zijn boek. Het geluidsfragment is hier terug te horen: Tim Trachet over het boek 'Alles over de monarchie.

Het boek (29,95 euro) is uitgegeven door Houtekiet.

Bijzondere kijk op vrijgevochten prinses Marianne

Zo'n kleine drankvoorraad voor zo'n lange reis. ,,Daar mag je dus niets van zeggen'', meent prinses Margriet wanneer ze in het Stadsmuseum van Voorburg het drankkoffertje bekijkt dat haar verre familielid prinses Marianne (1810-1883) ruim anderhalve eeuw geleden meesjouwde naar het Heilig Land.

Margriet opent een kleine, intieme tentoonstelling over 'Marianne, een kunstlievende prinses in de negentiende eeuw'. In drie zalen zijn in het museum schilderijen en andere kunstvoorwerpen uit het over heel Europa verspreide voormalige bezit van de bijzondere Oranjeprinses samengebracht. Margriet neemt de tijd om alles goed in zich op te nemen.

 

Kort daarvoor heeft ze in de Oude Kerk van Voorburg een door Marianne gecomponeerde mars horen spelen op het door Marianne aan de kerk geschonken orgel. Ze voelde zich bijzonder thuis in de gemeente onder de rook van Den Haag, waar ze op haar 'Rust hof' tot rust kon komen.

Voorburg is de koninklijke inwoonster nooit vergeten en in het tweehonderdste jaar na haar geboorte, is er deze tentoonstelling die hand in hand gaat met de expositie 'Op reis met prinses Marianne' in Paleis Het Loo, waarin een wel heel bijzondere tocht van de kunstzinnige, godsdienstige en zeer uitgesproken Oranje centraal staat.

Prinses Marianne was het nakomertje in het gezin van (de latere) koning Willem I en de van oorsprong Pruisische koningin Wilhelmina ('Mimi'). Ze werd op 9 mei 1810 geboren in Berlijn. Haar ouders waren door de Fransen verdreven uit Nederland, waar ze drie jaar later toch nog onverwacht weer vorstelijk werden binnengehaald. Twintig jaar later was het tijd haar aan de man te helpen en na een mislukt avontuur met een prins uit Zweden, kwam de familie bijna vanzelfsprekend uit bij haar volle neef prins Albrecht van Pruisen.

Een 'tamelijk onbehouwen, lichtzinnige boemelaar, die vooral van het leger en de jacht hield', zoals hij wordt beschreven in een bij de tentoonstelling verschenen boek. Kamermeisjes en andere vrouwen die zijn pad kruisten, konden ook op zijn liefde en belangstelling rekenen, al was het maar voor even.
Albrecht vond het ronduit stuitend dat zijn Hollandse echtgenote zijn levenswandel in woord en gebaar afkeurde.

Als prins van Pruisen had hij zo zijn voorrechten en die liet hij zich door niemand afnemen. Zeker niet door een vrouw. Geen wonder dat het in 1830 in de schaduw van de Belgische opstand en afscheiding gesloten huwelijk schipbreuk leed.

De koning van Pruisen stond in 1844 zijn broer en schoonzus een scheiding van tafel en bed toe, maar dat vond Albrecht niet voldoende. In 1849 stapte hij tegen de wens van beide koninklijke families in naar de rechter en kreeg een officiële scheiding. Hij werd wel als de schuldige partij aangewezen. De Nederlandse koning Willem III deed tot na de dood van Marianne 34 (!) jaar later of zijn neus bloedde. Hij sprak nog steeds over zijn tante alsof de schandelijke echtscheiding nooit had plaatsgevonden.

Hoewel Marianne, die zich weer als 'prinses der Nederlanden' ging beschouwen, eigenlijk vrij was, betekende dat volgens alle geldende conventies niet dat ze kon gaan hokken met haar 'koetsier' Johannes van Rossum. Ze mocht hem dan hebben aangesteld als bibliothecaris/secretaris en lang hebben volgehouden dat ze samen slechts boeken lazen, het overige hofpersoneel wist wel beter.

Het was daarom niet alleen devotie en nieuwsgierigheid die Marianne in 1849 û amper vier maanden na het uitspreken van de scheiding - deed besluiten een reis te ondernemen naar het Heilige Land. Het was behalve een pelgrimage ook een camouflagereis die maar liefst dertien maanden zou duren. Marianne had namelijk een geheimpje, dat steeds moeilijker geheim te houden was: ze was in verwachting. Het was voor alle partijen beter als de geboorte van haar buitenechtelijke 'liefdesbaby' ver van Nederland en Pruisen zou plaatsvinden.

En zo geschiedde. De prinses verwijderde zich in september op Sicilië van een deel van haar reisgezelschap, schonk op 30 oktober het leven aan een zoon, Johannes Willem, om amper twee weken later - zonder baby, die aanvankelijk op het eiland achterbleef - de reis te hervatten. In de (dag)boeken en geschriften van haar metgezellen, onder wie de Zwolse dominee Gerhard van Senden, werd met geen woord gerept over de toch zichtbare fysieke verandering van Marianne. Het was voor deze reis dat het drankkoffertje was bestemd.

Souvenirs van de reis, aantekeningen en meegenomen zaden, gedroogde bloemen en dergelijke, zijn te zien in Het Loo, dat de 'schat' van de dominee recent van zijn nazaten kreeg aangeboden. Baby Johannes Willem werd uiteindelijk met zijn ouders verenigd, maar op  Eerste Kerstdag 1861 overleed hij aan roodvonk in Mariannes tijdelijke woonplaats Reinhartshausen. Zowel Marianne, als Johannes van Rossum als hun zoon zijn daar ook begraven.

© RB Hans Jacobs; Foto's: © Royal Press Europe, Albert van der Werf

* Over het opmerkelijke leven van prinses Marianne verscheen eerder dit jaar een sobere, degelijke biografie van de hand van Arnout van Cruyningen: Prinses Marianne, de biografie van een vrijgevochten Oranjesprinses (uitgeverij Omniboek, 12,50-16,95 euro).
* Kees van der Leer en Marieke Spliethoff verzorgden het door de Historische Vereniging Voorburg uitgegeven boekje 'Prinses Marianne. Kunstenaars, dominees en een pelgrimage'.

Film Majesteit - niet van kwaliteit 'The Queen'

Zou het niet leuk zijn om in de bioscoop een mooie film te kunnen zien over de Oranjes? Er is de laatste tien jaar genoeg gebeurd dat zich laat verfilmen: huwelijken, ruzies, begrafenissen, de geboorte van kinderen, gedoe over huizen, stichtingen en afluisterpraktijken, maar ook een mooi gevierd jubileum, en saillante verjaardagen.

Enfin, een goede scriptschrijver en regisseur zouden er wel raad mee weten. Zo meeslepend en onderhoudend als 'The Queen' zou mooi zijn, maar dan zou de film zich bijvoorbeeld moeten concentreren op 'de rebelse prinses'.

Zou zo'n bijzondere film in Nederland mogelijk zijn? De ervaringen van de afgelopen jaren doen vrezen van niet. Daar waar in de film 'The Queen' een gezonde balans werd gevonden tussen feit en fictie - er was veel bekend over de gebeurtenissen rond de dood en begrafenis van Diana, prinses van Wales, maar de dialogen moesten natuurlijk zelf worden ingevuld - slaat bij Nederlandse producties, zoals het onwaarachtige 'De Troon' en de maandag in Utrecht in première gaande film 'Majesteit' de balans door naar fictie.

In 'The Queen' wordt een historische gebeurtenis gedeeltelijk gereconstrueerd. Iedereen heeft nog herinneringen aan de dramatische dagen na die fatale avond in augustus 1997, het volksoproer en de massahysterie. Dat maakte dat de filmmakers konden werken op een vruchtbare bodem, maar ook dat ze in het script niet te veel van de 'werkelijkheid' konden afwijken.

'Majesteit' - 'Nederlands drama waarin de leden van het Nederlands koningshuis gedwongen worden om zich van een menselijke kant te laten zien aan het volk' - handelt over het leven en de dromen van koningin Beatrix, met name na het overlijden van prins Claus. Dat betekent dat het niet kan bogen op zo'n collectieve herinnering, waardoor de filmmakers natuurlijk meer vrijheid hebben - regisseur Peter de Baan en scriptschrijver Ger Beukenkamp zijn zeer bedreven in het benutten daarvan, met een geheel eigen boodschap - maar waardoor de waarheid in meerdere opzichten geweld aan wordt gedaan. Gelooft iemand nou echt dat Beatrix pas na verloving voor het eerst hoort over Máxima?

In de film worden karaktertrekken van koningin Beatrix - best goed neergezet door Carine Crutzen - karikaturaal uitvergroot, en krijgt ze een manier van spreken die de werkelijkheid geweld aandoet. En dat terwijl het stemgeluid van de vorstin toch origineel genoeg is. De film-Beatrix staat enorm op haar strepen, ruziet tot het uiterste met de premier (Marcel Hensema als Balkenende) en gaat met de kroon leuren bij haar zoons Friso en Constantijn.

Maar premier na premier en minister na minister hebben de afgelopen dertig jaar kunnen bevestigen dat Beatrix als geen ander haar plaats kent, en de grondwettelijke beperkingen en grenzen van haar functie en positie. Ze zou het dus nooit tot zo'n conflict laten komen, en gaat zeker niet shoppen met de kroon.  Plichtsbesef zit haar nu eenmaal in de genen.

De onderlinge relatie tussen de film-Beatrix en haar zoon Willem-Alexander (Gijs Naber, met ook zo'n neusje als de prins) en schoondochter Máxima (Hadewych Minis) is sterk aangezet, en ongeloofwaardig voor een ieder die het drietal wel eens van dichtbij heeft meegemaakt - bij de staatsbezoeken aan Chili en Argentinië bijvoorbeeld. Máxima wordt niet afgebekt en het 'opperhoofd uit de grote wigwam' wordt door Alexander niet met 'u' en 'moeder' aangesproken.

Juist deze kleine details kunnen een film maken of breken, herkenbaar maken of juist niet. De relatie tussen Beatrix en Claus daarentegen is wel mooi, intiem en geloofwaardig weergegeven, met een mooie rol voor Jeroen Willems als prins Claus. Andermaal, na Thom Hoffman, een acteur die de prins eer aan doet. Maar Willems kan het geheel ook niet redden - 'Majesteit' is in geen enkel opzicht 'The Queen'. © RB Hans Jacobs

Boeiend en sterk drama over Den Uyl en 'affaire Lockheed'

,,Ik vind misschien wel dat de goeie Den Uyl iets te ver is gegaan. Maar dat is volgens mij gebeurd onder invloed van zijn eigen partij, de PvdA, die mij dood wilde hebben of zoiets.” Prins Bernhard (1911-2004) keek aan het einde van zijn lange leven in een reeks heimelijke gesprekken op paleis Soestdijk zonder rancune terug op de meest geruchtmakende episode uit zijn leven.

De sociaal-democratische minister-president Den Uyl kreeg in 1976 te maken met de zogenoemde Lockheed-affaire. De prins zou steekpenningen hebben aangenomen van de Amerikaanse vliegtuigmaker. ,,Ik heb toen van alle kanten de geruchten ontstonden zelf aan Den Uyl gevraagd een onderzoekscommissie in te stellen”, aldus Bernhard in de na zijn overlijden in 2004 gepubliceerde terugblik op de woelige jaren zeventig.

 

Den Uyl moest met het eindrapport in handen beslissen of hij de monarchie wilde behouden, of dat Bernhard moest worden vervolgd. ,,Het is ze niet gelukt mij in de doos te krijgen, wat ze graag hadden gezien, zoals een paar ex-ministers nog gezegd hebben”, aldus de immer strijdvaardige prins, die van zichzelf ook zoveel jaren later geen kwaad wist. Al vond hij wel dat hij ‘dom’ was geweest, en dat Den Uyl te ver was gegaan door hem zijn militaire functies af te nemen. ,,Dat was helemaal niet nodig geweest."

Maar het scheelde destijds maar weinig of hij was inderdaad in de ‘doos’ beland, de gevangenis. Den Uyl wist immers dat hij niet alleen van Lockheed geld had ontvangen, maar ook van concurrent Northrop. Maar dat vertelde de minister-president aan niemand. De onderzoekscommissie - de Commissie van Drie - onder leiding van André Donner (vader van minister Piet Hein Donner) oordeelde in elk geval dat ‘Zijne Koninklijke Hoogheid zich aanvankelijk veel te lichtvaardig (had) begeven in transacties, die de indruk moesten wekken dat hij gevoelig was voor gunsten en dat hij zich toegankelijk had getoond voor onoirbare aanbiedingen’.

Bij Lockheed wisten ze niet beter dan dat Bernhard één miljoen dollar en later nog eens honderdduizend dollar had ontvangen voor bemiddeling bij de aanschaf van toestellen. De Rijksvoorlichtingsdienst had in de jaren tot aan Bernhards dood bijna een dagtaak om alle media op de vingers te tikken die die mening ook in hun berichten verwerkten: het stond immers niet vast dat de prins smeergeld had aangenomen, corrigeerde de RVD alle publicaties.

Het verlossende woord kwam vanuit de grafkelder in de Nieuwe Kerk in Delft: ,,Van dat miljoen heb ik trouwens het grootste deel al mijn leven niet gezien en de rest heb ik weggeven. Ik heb mij verzoend met het feit dat straks het woord Lockheed op m’n grafsteen gebeiteld zal staan”, aldus de postume bekentenis van Bernhard tegenover Martin van Amerongen.

 

Misschien dat het daarom zo lang heeft geduurd voordat de dramatische gebeurtenissen uit 1976, toen de monarchie op het spel stond, tot een televisieserie zijn verwerkt. Pas na de dood van de hoofdrolspelers kwamen de laatste puzzelstukjes vrij, zoals notulen van de ministerraad en de door Den Uyl zorgvuldig opgeborgen geheime bijlage bij het Lockheed-rapport.

Voor Hans Hylkema en Ger Beukenkamp betekende het in elk geval een uitgelezen kans om een meeslepend televisiedrama te maken. Het is ze, getuige het resultaat dat eerder deze week bij het filmfestival in Utrecht in première ging, bijzonder goed gelukt.  ,,Joop Den Uyl is de laatste staatsman die we hebben gehad”, zegt Hans Hylkema beslist. De omstreden, bevlogen en tegelijkertijd geliefde en gehate sociaal-democraat kent zijn gelijke niet.

Maar dat was op zich nog geen reden om een dramaserie over hem te maken. ,,De basis daarvoor ligt in de film ‘The Queen’, over de gebeurtenissen rond de dood van prinses Diana. Dat heeft me aan het denken gezet”, vertelt Hylkema na de eerste voorvertoning van de drie afleveringen van ‘Den Uyl en de affaire Lockheed’. ,,Zo’n drama heeft zich in Nederland ook voorgedaan”, bedacht Hylkema, met Lockheed.

Den Uyl komt dan tegenover het koningshuis te staan, moet de strijd aangaan met koningin Juliana, met zijn kabinet en met zijn gezin, dat in de reeks een prominente en bepalende rol heeft gekregen. De zeven kinderen van Joop den Uyl zijn niet op hun mondje gevallen, zijn radicaler dan hun vader en dienen met hun moeder Liesbeth (gespeeld door Debbie Korper) als slijpsteen voor de gedachten en overwegingen van de premier, die briljant wordt neergezet door Joop Keesmaat.

Zijn innerlijke strijd is door de gesprekken met zijn kinderen, zoon Rogier voorop – een prachtrol van de uit Spangas bekende Tim Murck – geloofwaardig vorm gegeven. ,,Daar konden we mee spelen”, geeft Hylkema toe, ,,al ben ik benieuwd hoe de kinderen van Den Uyl op die invulling reageren.” Bij Den Uyl thuis in Buitenveldert lijkt het op een huishouden van Jan Steen, maar de hechte innerlijke band en gezelligheid zijn overduidelijk. ,,Mijn vader was een warme man, met wie ik het goed kon vinden. Maar zijn verantwoordelijkheid voor het landsbestuur ging ten koste van het gezinsleven”, vertelde de tegenwoordig in Epe woonachtige Rogier den Uyl onlangs in een interview.

 

Met de koninklijke hoofdrolspelers Juliana (Catherine ten Bruggencate), Bernhard (Hubert Fermin) en Beatrix (Roos Ouwehand) is zorgvuldig omgesprongen. ,,We hebben ons laten leiden door de feiten, maar we weten natuurlijk niet wat er binnenskamers is gezegd”, zegt Hylkema.  ,,Waarom alleen een uniformverbod”, vraagt Juliana enigszins vilein aan de premier.

Aanvankelijk vindt ze dat hij van een ‘mug een olifant maakt’, en spreekt ze over een ‘kwajongensstreek’ van Bernhard. Maar als de ernst van de situatie ook haar duidelijk wordt, toont ze zich kwetsbaar en strijdvaardig tegelijk. Den Uyl besluit uiteindelijk Nederland niet in een constitutionele crisis te storten. Ook hij beseft: wie aan Oranje komt, komt aan de edele delen van het Nederlandse volk. 

Hans Hylkema was zich ervan bewust dat de Lockheed-affaire voor de huidige generatie geen gesneden koek is, al zat een aantal politieke ‘mastodonten’ van nu, toen al in de regering: Ruud Lubbers, Dries van Agt, Marcel van Dam, Max van der Stoel. Jongere kijkers worden door de actie en het verhaal echter ook zonder voorkennis en een uitgebreid ‘wie is wie’, geboeid. ,,Dat was ook de opzet. Iedereen moet er naar kunnen kijken”, aldus Hylkema. 

© RB Hans Jacobs; Foto's en video: VARA; Victor Arnolds

Trots op Nederlands eigen sprookjeskoets

Het gebruik van de Gouden Koets door het staatshoofd bij de opening van het parlementaire jaar op Prinsjesdag is uniek in de wereld. Dat is te lezen in het boek De Gouden Koets, van Amsterdams geschenk tot nationaal symbool, waarvan de grootmeesteres van koningin Beatrix dinsdag het eerste exemplaar in ontvangst heeft genomen.

De auteurs Thijs van Leeuwen en Alberto Stofberg vertellen in het boek over de geschiedenis, het ontwerp, de bouw, de decoraties en het gebruik van de koets. De Gouden Koets werd in 1898 gemaakt door Spijker, tegenwoordig onder de naam Spyker bekend als autofabrikant maar destijds nog koetsenbouwer. Het was een geschenk van de Amsterdamse bevolking aan het staatshoofd bij de inhuldiging van koningin Wilhelmina.

Na jaren van sociale onrust in de hoofdstad heerste euforie door het aantreden van een nieuwe koningin. De aandelen voor de koets vlogen voor een kwartje over de toonbank van de Amsterdamse sigarenhandelaren. Wilhelmina was in eerste instantie erg terughoudend bij het aanvaarden van de koets, gezien eerdere protesten in het land tegen de pracht en praal bij de kroning van de Russische tsaar Nicolaas II in mei 1896. De Gouden Koets dreigde voorgoed in het Rijksmuseum te belanden, tot de koningin in 1901 besloot het rijtuig te gebruiken voor haar huwelijk met prins Hendrik.

De koets rijdt sinds 1903 op Prinsjesdag van Paleis Noordeinde naar het Binnenhof, voordat de koningin de troonrede voordraagt. ,,Een troonrede die ons vaak een harde werkelijkheid voorhoudt. Maar die dan vergezeld gaat van dat sprookjesachtige beeld: de flonkerende Gouden Koets met de acht fiere paarden'', aldus de Haagse burgemeester Jozias van Aartsen, die in het boek aan het woord komt.

Het rijtuig is in de afgelopen eeuw uitgegroeid tot een nationaal symbool. Hoewel de naam anders doet vermoeden is de koets niet van echt goud, maar verguld met bladgoud en voor een deel beschilderd. De grootmeesteres vergeleek de koets dinsdag met die uit een sprookje. ,,Maar sprookjeskoetsen zijn meestal niet gedocumenteerd. Er is één uitzondering en dat is de onze.'' © GPD; Bron: ANP

Prinses Margriet openhartig over haar 'taarttrauma'

Het kinderleven kan wreed zijn, ook voor een Oranjeprinses. Prinses Margriet klinkt nog altijd verontwaardigd wanneer ze vertelt over de taart 'zo groot als een karrewiel' die ze van koopvaardijkinderen op haar verjaardag kreeg.

Een heerlijke traktatie daar niet van, maar van haar ouders mocht ze er maar een klein hapje van nemen. ,,De rest ging naar een goed doel." Wijs en verstandig en zeker ook een gezond besluit van koningin Juliana en prins Bernhard, maar voor een meisje van elf ligt dat toch anders.

Prinses Margriet vertelt geanimeerd over haar 'taarttrauma' in een film die speciaal is gemaakt voor een tentoonstelling over haar band met de koopvaardij. Die expositie in een hoek van het Maritiem museum in Rotterdam is begin deze maand in betrekkelijke stilte door de prinses zelf geopend met een komisch 'Hierbij open ik mijn eigen tentoonstelling'.

Margriet klopte eerder al eens aan bij het museum toen de verbouwing van haar huis in Apeldoorn dwong tot een kritische inspectie en inventarisatie van alles wat ze in haar leven heeft verzameld. ,,Na de verbouwing is het huis kleiner", aldus Margriet, die ook later de kinderen niet met de spullen wilde opzadelen.

Als petekind van de koopvaardij is Margriet vaak gevraagd om schepen te dopen. Bij dat soort gelegenheden kreeg ze vaak cadeautjes in de vorm van een scheepsmodel: groot en klein, kunstzinnig en waardevol, of grappige huisvlijt. Of het museum er wat mee kon doen, en of kon worden geholpen met restauratie?

Met het hulpverzoek is de idee voor de tentoonstelling ontstaan. De bootjes vormen in hun bonte verscheidenheid de inleiding tot het levensverhaal van de tijdens de Tweede Wereldoorlog in Canada geboren Margriet, voor wie de koopvaardij bij de doop in Ottawa als peet optrad.

Dit om de zeelieden een hart onder de riem te steken bij hun levensgevaarlijke werk. ,,Wat veel mensen niet weten is welk buitengewoon groot aandeel de koopvaardij heeft gehad in de oorlogvoering", zegt Margriet in de begeleidende film. De scheepvaart is altijd een rol blijven spelen in haar leven, zo laat de tentoonstelling aan de hand van kleine voorwerpen, foto's en presentjes zien. Van steun aan de zogenoemde Margrietkinderen (wezen of halfwezen uit zeemansgezinnen, zij kwamen ook de megataart brengen op Soestdijk en liepen daarbij het jarige prinsesje soms finaal voorbij), tot haar veelvuldige rol bij het dopen van schepen en het peet staan van de koopvaardij bij de doop van oudste zoon Maurits.

Margriet vertelt in de film smakelijk over haar ervaringen en spaart zichzelf daarbij niet. Dat de sjah van Iran bij zijn staatsbezoek aan Nederland in 1959 en de doop door Margriet van een naar hem genoemd schip kosten noch moeite (een zeilbootje én juwelen), spaarde bij het traditionele geschenk voor de doopster, maakt de prinses nog steeds wat ongemakkelijk. ,,Maar ik heb wel heel veel plezier gehad van dat zeilbootje", bekent ze eerlijk. © GPD

De tentoonstelling 'Prinses Margriet, boegbeeld van de koopvaardij' is nog te zien tot 9 januari 2011. Meer informatie op www.maritiemmuseum.nl

Koningin Beatrix op reis: U ziet alleen de buitenkant

Staatsbezoeken leveren Nederland geld op. De export naar een door koningin Beatrix bezocht land stijgt in de eerste tijd daarna met zo'n acht tot tien procent, om in latere jaren weer af te zwakken. Daar staat een prijskaartje van zo'n 1,5 miljoen euro tegenover, gebruik van het regeringstoestel en de kosten van beveiliging niet meegerekend.

Het is een van de interessante weetjes uit de eerste aflevering van een drieluik over Beatrix, waarin achtereenvolgens haar buitenlandse reizen, de Koninginnedagen en haar werkzaamheden in het algemeen aan bod komen.

Aanleiding is het dertigjarig regeringsjubileum op 30 april, waaraan de vorstin zelf zo min mogelijk aandacht wil besteden. Vrijdag is voor haar immers een gewone 'werkdag', met een vermoeiend en - vanwege het drama in Apeldoorn vorig jaar - beladen bezoek aan Zeeland. Bij het dertigjarig jubileum van haar moeder koningin Juliana werd destijds (1978) door televisie en kranten niet zo uitbundig stilgestaan. Maar de Oranjes staan tegenwoordig in het middelpunt van de belangstelling en zijn goed voor royale kijkcijfers.

Een terugblik op de 46 staatsbezoeken die Beatrix sinds 1981 heeft afgelegd, levert even aardige als soms plichtmatige beelden op: veel Wilhelmus, inspecties van erewachten en schudden van handen van koningen en presidenten. De koningin is bij zo'n buitenlandse trip het uithangbord van Nederland. Ze bereidt zich minutieus voor, niets wordt aan het toeval overgelaten.

,,U ziet vooral de buitenkant", verontschuldigde ze zich eens tegenover journalisten, maar het gaat vooral om de inhoud, zo verzekerde ze ook. Bedrijven kleven graag aan, omdat Beatrix deuren opent die anders ook voor de top van Philips of Shell niet meteen opengaan.

Bij het staatsbezoek aan Duitsland in 1982 spoorde Beatrix de West-Berlijners aan 'geduld' te hebben. De Muur die de stad verdeelde zou verdwijnen, zo wist ze, maar het zou nog even duren. De Amerikaanse oud-president Bill Clinton verklapt in de uitzending 'getroffen te zijn door de intelligentie' van de koningin, die veel meer met haar positie weet te doen dan doorgaans van een vorstin wordt verwacht. ,,Ik bewonder haar zeer", aldus Clinton.

Niet alleen de staatsbezoeken komen aan bod, ook de 'binnenlandse' reizen naar Aruba en de Nederlandse Antillen. Die leveren de mooiste televisie op, al zijn de beelden van de watergolf die tijdens een orkaan het haar van Beatrix een menselijker vorm geeft, bekend. Oud-premier Miguel Pourier vertelt destijds doodsangsten te hebben uitgestaan. Er werden ook stenen meegevoerd door het water, en die hadden wel eens op het onbedekte, koninklijke hoofd kunnen neerkomen. Maar vanwege haar onverschrokkenheid kan Beatrix op de eilanden niet meer stuk.

Anders ligt het in Suriname, dat Beatrix voor het laatst bezocht als prinses, bij de verlening van de onafhankelijkheid in 1975. Een staatsbezoek aan de oud-kolonie zou de kroon op de regeringstijd van de koningin zijn, zo wordt in Den Haag vaak gedacht. De aanwezigheid van oud-legerleider en couppleger Desi Bouterse staat die reis nog altijd in de weg.

,,Het leeft niet. We zitten niet te wachten op een staatsbezoek van Beatrix", zegt de Surinaamse schrijfster Cynthia McLeod, dochter van eerste president Johan Ferrier, nuchter. ,,Wat weten jongeren nog van de koningin?" Misschien dat Beatrix eerder had moeten komen, nu mag het best, maar het hoeft niet. © GPD

* Dertig jaar koningin Beatrix: De Reizen, 27 april op Nederland 1, 22.29 uur; De Koninginnedagen, 28 april op Nederland 1, 22.17 uur; Het Koningschap, 29 april op Nederland 1, 22.20 uur.

Voor na bezoek aan treintentoonstelling: boekje Royal Class

De tentoonstelling 'Royal Class' in het Spoorwegmuseum in Utrecht is amper twee weken na de opening door koningin Beatrix al veelbesproken. Niet in de laatste plaats natuurlijk omdat het koninklijke rijtuig Sr10 al na één dag uit de expositie werd gehaald.

Dit om koningin en prinselijk paar naar Kopenhagen te brengen. Op de terugreis konden groothertog Henri en groothertogin Maria Teresa 'meeliften'.

Bij de tentoonstelling is nu ook een boekje verschenen. Daarin veel illustraties en verhalen van reizende koningen, vluchtende keizers, op de trein wachtende prinsen en prinsessen en hun kostbare koninklijke treinen.

De kleine prinses Wilhelmina werd bijvoorbeeld door haar moeder koningin Emma overal mee naar toe genomen, om haar aan het volk te tonen.

Maar de trein werd ook gebruikt om privé of in het staatsbelang bevriende koninklijke families te bezoeken, zoals bijvoorbeeld weer toen vliegen naar Denemarken niet mogelijk was en het koninklijke rijtuig werd gekoppeld aan de City Night Line naar Kopenhagen. 

In eigen land heeft het koninklijke rijtuig de laatste jaren maar weinig dienst gedaan. Auto en helikopter zijn meestal of sneller, of handiger. Het aanhaken of inpassen van het rijtuig aan een bestaande trein, of het invoegen van een extra trein is in de regel te omslachtig. © GPD; Foto: © DPP Patrick van Katwijk; © Capital Photos, Frank van Beek (in Thailand, 2004, rivier Kwai)

* Ben Speet: Royal Class, 136 pagina’s, €19,95, Uitgeverij Waanders

Oranjes doen het al eeuwen goed op borden en bekers

De Oranjes worden al bijna vier eeuwen afgebeeld op keramiek. Dat is voor hen geen onverdeeld genoegen, en zeker niet altijd een eer, zo blijkt uit de bijzondere tentoonstelling ‘Oranjegoed. Vier eeuwen Oranje-Nassau op keramiek’ die zondag 18 april opent in het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden.

Aan fantasie ontbreekt het de artiesten niet die bijvoorbeeld koning-stadhouder Willem III en zijn echgenote Mary II Stuart op vazen en borden afbeelden. Ze hebben het koninklijk paar waarschijnlijk ook nooit in het echt gezien. Maar om de twee nu zo afzichtelijk te portretteren als op sommige tentoonstellingsstukken is gebeurd! Mary kan in elk geval ook doorgaan voor een bepruikte vriend van Willem (1650-1702).

Prins Willem V (1748-1806), de laatste stadhouder van de Oranjes, heeft ook reden tot klagen. Bolle toet, krullende neus, hij is met zijn pruik à la Geert Wilders meer karikatuur dan goed gelijkend portret. Toch zijn de potten, schalen en andere voorwerpen met zijn afbeelding in de achttiende eeuw hoge oplage vervaardigd. De vaderlandse maatschappij is in die tijd verdeeld tussen patriotten en Oranje-gezinden en die laatste groep toont zijn aanhankelijkheid door borden, plateau’s en andere zaken met Willem V en zijn echtgenote Wilhelmina van Pruisen thuis uit te stallen. ‘Ik vraag niet om Vrankrijk, nog om Spanje, maar om de prins van Oranje’ staat op één zo’n bijzonder bordje uit 1775 geschilderd.

De tradtie duurt voort tot de dag van vandaag. Het huwelijk van Beatrix en Claus (1966) en van Willem-Alexander en Máxima (2002) is reden om, meestal in een goedkoop producerende buitenland, tal van mokken en andere souvenirs te fabriceren. De portretten, nu naar voorbeeld van foto’s, lijken nog steeds niet. Maar dat ligt aan het gebrek aan vakmanschap en de massaproductie.

Het is overigens niet alleen een Nederlandse afwijking al dat ‘keramiek met een kroontje’ zoals conservator Jaap Jongstra de bonte verzameling wel aanduidt. Ook de Britten weten raad met bijzondere koninklijke gebeurtenissen. Ook daar worden nog steeds koninklijke portretten of symbolen op vingerhoedjes, bekers en pillendoosjes gezet. Buckingham Palace laat zelfs ieder jaar speciale porseleinen souvenirs maken. De opbrengst van de verkoop in de souvenirwinkel van het paleis is voor het onderhoud van de eigen kunstcollectie.

Het museum in het oude paleis van Marie Louise van Hessen-Kassel, grootmoeder van eeder genoemde Willem V, - daarom Princessehof geheten - heeft een meer dan royale eigen collectie porselein en en keramiek, en aanverwante zaken. Liefhebbers daarvan weten de weg naar Leeuwarden makkelijk te vinden, maar Jongsma en zijn medewerkers mikken nu op een breder publiek. Bezoekers die niet precies alle details willen weten van het beschilderen of bakken van de voorwerpen, maar ze vanwege de connecties met de Oranje’s en de vaderlandse geschiedenis willen zien en waarderen.

En het moet gezegd, het museum is erin geslaagd van het bezoek een feest te maken. Verwondering  
over de prullaria - herdenkingsgoed noemt Jongsma het - uit recente tijd, en bewondering over het vakmanschap uit vervlogen eeuwen, vechten bij de rondgang door de zalen om voorrang. Er zijn topstukken bij, in bruikleen uit het Rijksmuseum en het Koninklijk Huisarchief, maar ook bordjes met de gestileerde W van koningin Wilhelmina - recordhouder in de familie qua ‘Oranjegoed’.

De tentoonstelling, die mede in het teken staat van het dertigjarig regeringsjubileum van koningin Beatrix, duurt tot en met 14 november.

Beatrix vervult alle wensen directeur Spoorwegmuseum

Drie wensen slechts had Paul van Vlijmen, de directeur van het Spoorwegmuseum. Hij wilde graag een expositie houden over koninklijke treinen, die vervolgens door koningin Beatrix per trein zou moeten worden geopend. En, ,,als het zover is word je hebberig", het liefst met het eigen koninklijke rijtuig als bijdrage. ,,Ik vroeg u om met de trein te komen en met de auto weer weg te gaan en de trein hier te laten", aldus Van Vlijmen in zijn op een conference gelijkende toespraak.

Koningin Beatrix stapte woensdag in Den Haag HS op, na daar eerst de net gerestaureerde Koninklijke Wachtkamer te hebben bewonderd, en vervulde alle drie de wensen van Van Vlijmen. Van zoveel voorspoed kon hij tijdens de voorbereiding van 'Royal Class, vorstelijk reizen' alleen maar dromen. Het binnenhalen van rijtuig Sr10, zoals de sinds 1993 in gebruik zijnde koninklijke wagon wordt genoemd, was in feite eenvoudig in vergelijking met het in bruikleen krijgen van buitenlandse kostbaarheden. ,,Overal in Europa staan koninklijke rijtuigen te pronk. Die mogen nooit meer weg uit hun musea. Dat was dus een probleem", schetste Van Vlijmen het voorproject.

Pas toen de Britten over de brug kwamen met een meer dan anderhalve eeuw oud pronkstuk _ nog meer koets dan treinwagon _ van koningin Adelaide (1842), gingen ook elders de seinen op groen. ,,Maar toen moesten we die treinen nog hier krijgen", aldus Van Vlijmen, die met verve verhaalde over één centimeter speelruimte, 35 meter lange opleggers en een speciaal transport dat aanhaakte bij een zending van Ikea: de Zweedse koninklijke trein.

De koninklijke treinen hebben elk hun verhaal. Over de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Franz Ferdinand (in 1914 vermoord), over keizerin Elisabeth, beter bekend als haar door Romy Schneider gespeelde, geromantiseerde evenbeeld Sissi uit de filmtrilogie, en speciaal voor de opening gereïncarneerd in de persoon van musicalster Pia Douwes.

De treinen veranderden het aanzien van de monarchie, illustreerde Van Vlijmen. De vorsten konden hun land beter bereizen, de bevolking kreeg de vorst te zien, staatsbezoeken werden mogelijk en ook de vorstelijke familiebanden konden makkelijker worden aangehaald.

Het is overigens niet de eerste keer dat Beatrix het Spoorwegmuseum bezoekt. Ze was er vorig jaar ook, toen haar kleinzoon Claus-Casimir er zijn verjaardag vierde. De zoon van prins Constantijn en prinses Laurentien is gek van treinen. Tot verrassing van de bezoekers liep de koningin er opeens rond, als toerist met fototoestel.

Tegenwoordig speelt de koninklijke trein een bijrol. Auto, helikopter en vliegtuig hebben de taken overgenomen. Beatrix stapt een enkele keer nog in de trein, voor de reis naar Warffum in Groningen bijvoorbeeld op Koninginnedag 2004. En de eerste komende tijd is ze haar eigen, net gereviseerde rijtuig kwijt. Tot en met 5 september staat die in het museum aan de Maliebaan. © GPD; met ANP; Foto's: © GPD Jeroen Jumelet; Dutch Photo Press, Patrick van Katwijk; Royalblog HJ

Hollandse zuinigheid bij koninklijke treinen

De bezoekers van het Spoorwegmuseum wacht een schok nu voor het eerst een kijkje kan worden genomen in de rijtuigen die meer dan 38 jaar (1953/1956-1993) lang dienst deden als koninklijke trein voor koningin Juliana en koningin Beatrix. En wat blijkt? Naar de huidige maatstaven is de in 1956 in gebruik genomen trein allesbehalve koninklijk. Niks luxe, geen prachtige meubelen of gouden kranen, maar opklapbedden, een minuscule keuken en een doodgewone wc. De luxe zit hem in het hebben van een eigen trein, niet in de tierlantijnen en opsmuk.

Koningin Juliana koos na de Tweede Wereldoorlog, waarin de royaler uitgevoerde trein van haar moeder Wilhelmina verloren ging, voor een degelijke maar sobere inrichting van de twee rijtuigen die voor haar, prins Bernhard en de vier prinsessen werden ingericht. Er kon huiswerk worden gemaakt op weg naar de wintersportvakantie in Lech, de prins had een werkruimte met telefoon. Toen de rijtuigen in 1993 werden afgedankt, hadden ze zo'n tachtig ritten gemaakt. Niet erg veel.

Beatrix heeft nog maar één koninklijk rijtuig, dat voor de opening van de tentoonstelling 'Royal Class' woensdag in het Utrechtse museum eindelijk weer eens uit de stalling is gehaald. De Sr10, zoals het heet, heeft net een onderhoudsbeurt gehad in Maastricht. ,,Normaal gebeurt dat na een bepaald aantal kilometers. Dat gaat voor dit weinig gebruikte rijtuig niet op. Hier is gekeken naar de levensduur. De remmen en andere onderdelen gaan vijftien jaar mee en moeten dan worden vervangen. Dat is net gebeurd", vertelt een medewerker van NS, wanneer de Sr10 voor de generale repetitie museumstation Utrecht Maliebaan binnenrijdt. De wagon is ook op de tentoonstelling te bezichtigen, maar anders dan de trein van Juliana, niet van binnen.

De meeste Nederlandse koninklijke treinen zijn niet bewaard gebleven. In 1903 beschikte koningin Wilhelmina nog over een fraaie koninklijke trein. In de Tweede Wereldoorlog is deze trein echter vrijwel geheel leeggeplunderd en vernield. Daarmee waren alle Nederlandse koninklijke treinen van voor de Tweede Wereldoorlog verdwenen. Koningin Wilhelmina maakte nog een paar jaar gebruik van een aangepast rijtuig, maar toen koningin Juliana aantrad, ontstond er behoefte aan een grotere trein.

Hiervoor werden twee bestaande personenrijtuigen radicaal omgebouwd. De rijtuigen werden oorspronkelijk in 1932 gebouwd als NS AB 7522 en NS AB 7546 bij Werkspoor in Amsterdam. De rijtuigen zijn op wens van koningin Juliana functioneel en zonder overbodige luxe uitgevoerd. De rijtuigen ademden daardoor de zuinigheid die de tijd van de wederopbouw zo kenmerkte.

Als eerste kwam in 1953 de Sr8 gereed, die bestemd is voor prins Bernhard en de prinsessen. Twee jaar later kreeg Juliana met de Sr9 ook een rijtuig met een salon, een werk- en slaapcoupé en een keukencompartiment. De keuken heeft een eenvoudig tweepits gasstel dat is bedoeld voor het zetten van een kopje thee of koffie. Echte maaltijden kunnen er niet op bereid worden.

Voor de lange vakantiereis naar Oostenrijk wordt een grote hooikist meegenomen die gevuld is met allerlei warme maaltijden en dranken. Boven de slaapbank van koningin Juliana kan een bed worden uitgeklapt dat in de jaren ’50 wordt gebruikt voor de jeugdige prinses Marijke (Christina).

De Hollandse zuinigheid steekt schril af bij de luxe en weelde van de andere treinstellen (boven dat van koning Albert I uit 1912) die uit alle hoeken van Europa in een immense logistieke operatie de afgelopen week naar Utrecht zijn overgebracht. In drie dagen tijd moet de tentoonstelling worden opgebouwd. De pers wandelt dan ook tussen timmerende en vervende medewerkers van het Spoorwegmuseum.

De vergelijking is niet helemaal eerlijk, want de complete trein van de Portugese koningin Maria Pia bijvoorbeeld is al 160 jaar oud en gemaakt in een tijd dat er geen vliegtuigen of auto's waren als alternatief (en sneller) vervoer. De Portugese trein (foto onder) is het kroonjuweel van de expositie, die tot en met 5 september duurt.

De koninklijke rijtuigen uit Zweden, Denemarken en België (uit 1912) zijn soberder - de Zweedse wagon is tot 2001 gebruikt door koning Carl XVI Gustaf. Tot de verbeelding spreken de salonrijtuigen van de legendarische Oostenrijkse keizerin Sissi, en dat van aartshertog Franz Ferdinand - de man wiens dood Europa in de Eerste Wereldoorlog stortte. Ook aan het einde van die oorlog speelde de trein een historische rol: de Duitse keizer Wilhelm II vluchtte ermee naar Nederland, tsaar Nicolaas II van Rusland tekende in zijn keizerlijke compartiment de troonsafstand en ook de Oostenrijke keizer moest over het spoor land en troon verlaten. © GPD; Foto’s: © GPD Jeroen Jumelet

Verzet Luns tegen ‘vrouwenjager’ Claus en ‘burger’ Pieter

Als het aan Joseph Luns had gelegen, zouden de prinsessen Beatrix en Margriet in 1965 andere huwelijkspartners hebben gekregen dan Claus von Amsberg en Pieter van Vollenhoven. De toenmalig minister van Buitenlandse Zaken had tegen beiden grote bezwaren, en dat stak hij in de ministerraad niet onder stoelen of banken. Luns meende dat alleen huwelijken van de prinsessen met de hoogste buitenlandse adel de continuïteit van de monarchie zouden garanderen.

Bijna veertig jaar geleden ruilde Joseph Luns, Nederlands langst zittende minister van Buitenlandse Zaken, zijn baan in Den Haag in voor de post van secretaris-generaal van de Navo in Brussel. Ook daar was hij niet weg te krijgen. Pas na dertien jaar was Luns bereid het stokje over te dragen. De Navo stelde prompt een limiet aan de zittingsduur van de secretarissen-generaal. Luns (1911) overleed in 2002. Donderdag is een zeer lijvige biografie over hem verschenen. Uiteraard komen daarin ook zijn relaties met de Oranjes aan bod, zij het in bescheiden mate.

Koningin Juliana vond de immer zeer op protocol gestelde Luns, die als jong diplomaat letterlijk en figuurlijk op zijn strepen ging staan, ‘vooral heel bedreven in het maken van tafelschikkingen’. Ze vond dat hij eerst maar eens ambassadeur moest worden. Als minister van Buitenlandse Zaken achtte ze hem op het moment van zijn aantreden in 1952 eigenlijk niet geschikt, waarbij meespeelde dat ze een persoonlijke voorkeur had voor de partijloze 'duominister' van Buitenlandse Zaken Wim Beyen.

Pas toen Beyen tijdens het hoogtepunt van de Hofmans-crisis uit de gratie raakte, kreeg Luns wat meer ruimte en erkenning van de koningin. Toen duldde ze hem ook bij het aanbieden van geloofsbrieven bijvoorbeeld. En inderdaad: vanaf 1952 had Nederland twee formeel gelijkwaardige ministers van Buitenlandse Zaken - een ‘novum en een monstrum’ aldus biograaf Albert Kersten. Beyen en Luns vochten elkaar regelmatig het ministerie uit.

Aanvaringen met de koningin waren er ook. Zo bedacht Luns dat het goed zou zijn om bij de pogingen in de Verenigde Naties steun te verwerven voor het Nederlands beleid ten aanzien van oud-kolonie Indonesië een aantal diplomaten uit Latijns-Amerika te paaien met een hoge koninklijke onderscheiding. Juliana was ‘verontwaardigd’. Zij liet zich door Luns niet ‘corrupt’ maken en maakte duidelijk het Koninklijk Besluit voor de onderscheidingen niet te zullen tekenen. Luns wist haar uiteindelijk toch te overreden.

Dat lukte hem ook toen Juliana weigerde inzage te geven in een boodschap van haar aan een internationaal congres in Tokio. ‘Ik wil door minister Luns niet bevoogd worden’ liet ze weten. Luns dreef de zaak niet op de spits en legde haar uit dat hij politiek verantwoordelijk was voor de inhoud en het vervelend zou vinden te moeten liegen door net te doen alsof hij de tekst wel van tevoren had gezien. Daarmee was de koninklijke weerstand gebroken.

Luns had - niet als enige natuurlijk - ook moeite met de houding van Juliana in de jaren vijftig. Hij constateerde dat Juliana - onder de ‘uiterst slechte invloed’ van de ‘Hofmans-kliek’ - pogingen ondernam de constitutionele verhoudingen in haar voordeel te veranderen.

Dat gold bijvoorbeeld voor haar pogingen om Bernhard het voorzitterschap van de Bilderbergconferentie te verbieden en zijn buitenlandse reizen aan haar goedkeuring te onderwerpen. Dat was volgens Luns een zaak van de regering en niet van het staatshoofd alleen. De houding van premier Drees ten opzichte van de koningin beoordeelde Luns als ‘slap’. Juliana vond hij overigens ‘al met al een fascinerende vrouw.’

Pikant, ook in het licht van het recente boek over prins Bernhard van Annejet van der Zijl, is de vermelding dat Luns in 1957 bij de gesprekken met het naoorloogse (West-)Duitsland over de regeling van alle uitstaande geschillen nog even onder vier ogen sprak met zijn Westduitse collega Heinrich von Brentano ‘over de kwestie van de teruggave van de in beslag genomen bezittingen en het vermogen van prins Bernhard’.

Anekdotisch is de beschrijving van een ontmoeting van Joseph Luns met prinses Wilhelmina, de voormalige vorstin, in februari 1956 bij een regeringsdiner in het paleis op de Dam ter gelegenheid van de achttiende verjaardag van prinses Beatrix. ‘Hij genoot van het sociale aspect van zijn ministerschap’ noteert biograaf Kersten, en vooral bij dit soort gelegenheden waarbij Luns een flinke greep kon doen uit zijn buitenlandse onderscheidingen om in vol ornaat aan tafel te kunnen verschijnen.

‘Na afloop van het diner onderhield Luns zich (volgens afspraak) met de weinig spraakzame Wilhelmina, maar het gesprek viel direct dood. Luns bracht haar het staatsbezoek aan België van 1939 in herinnering. Maar de prinses antwoordde op haar ‘pittige en scherpe’ manier dat zij zich van een staatsbezoek aan Brussel in 1939 niets herinnerde. Na een ‘En nu ga ik naar bed’ draaide ze zich om en vertrok. ‘Mellowed by age’, noemde Luns haar optreden. Hij sprak daarop maar met Beatrix die met ‘grote ongedwongenheid en vrolijkheid’ keuvelde over haar aanstaande eindexamen gymnasium.

Zo’n tien jaar later bleek het niet gemakkelijk een geschikte partner te vinden voor troonopvolgster Beatrix. Bernhard deelde zijn zorgen met Luns. ‘De prinses raakte gedeprimeerd omdat zij geen geschikte levenspartner kon vinden. Van de potentiële kandidaten kwam niemand in aanmerking.’

Luns vertelde Bernhard dat koningin en prins niet professioneel optraden bij het zoeken van een partner. De prinses ging met de verkeerde ‘langharige’ en ‘twijfelachtige’ jongelui om en de pogingen haar in contact te brengen met ‘ebenbürtige buitenlanders’ - mannen van gelijke stand - waren te hap snap. ,,Min of meer slagen in de lucht, zonder serieuze voorbereiding en follow-up", meende Luns.

Hij gaf Bernhard dan ook het advies per land een lijst te maken van kandidaten tussen de 27 en 38 jaar, te beginnen met Groot-Brittannië. Via de ambassadeur zou aan de particulier secretaris van de Britse koningin Elizabeth (wier naam in het boek consequent fout wordt gespeld, met een S) worden gevraagd die lijst te maken. Begin 1965 werden diners georganiseerd voor Beatrix en mogelijke Britse partners. Zoals bekend zonder resultaat.

Nog diezelfde zomer verloofde Beatrix zich met de laagadellijke Duitse diplomaat Claus von Amsberg. Tot afgrijzen van Luns. Hij had negatieve inlichtingen uit Bonn: Von Amsberg was een ‘typische snob’, ‘arrogant, eerzuchtig en vrouwenjager’. Bovendien: hij was geen prins.

Volgens Luns was voor het Nederlandse volk ‘iedere prins beter dan de beste graaf en iedere graaf beter dan de beste baron, enzovoorts’. Dat Beatrix buiten Luns om bij Buitenlandse Zaken een diplomaat vond om Claus in te werken, was ook tegen het zere been van de zeer hiërarchisch en protocollair ingestelde Luns.

Luns meende oprecht dat alleen huwelijken van de prinsessen met de hoogste buitenlandse adel de continuïteit van de monarchie zouden garanderen. Vandaar ook zijn verzet tegen het huwelijk van Margriet met de Leidse student Pieter van Vollenhoven. In zijn ogen was de koning nu ‘eenmaal voor de volksverbeelding iets sociaal en representatief volstrekt unieks’ en een ‘dynastie Van Vollenhoven’ zou op den duur niet levensvatbaar blijken.

Luns drong er met de ‘grootste klem’ op aan de ‘jongeman in kwestie’ ervan te overtuigen dat hij zich moest terugtrekken ‘in het belang van het vorstenhuis’. Ook wilde hij de medewerking van de ouders krijgen om een einde te maken aan ‘deze volstrekt ongewenste idylle.’

De minister stond in die tijd overigens niet alleen in die opvatting. Prins Bernhard en prinses Beatrix waren het er mee eens. Maar koningin Juliana niet. ,,Juliana begunstigde het huwelijk van haar dochter Margriet niet ondanks, maar juist vanwege de niet-adellijke afstamming van de heer Van Vollenhoven", aldus Luns.

,,Ik heb mijn huwelijk te danken aan mijn schoonmoeder", heeft Pieter van Vollenhoven in later jaren dan ook herhaaldelijk gezegd. De afkeer van Margriets keuze uitte zich bij Luns ook in tegenstand tegen het verlenen van een adellijke titel aan Pieter en hij weigerde Margriet voortaan nog ‘prinses’ te noemen. ‘Luns zou liever spreken van Mevrouw Van Vollenhoven’, notuleerde premier Cals op 29 april 1966. Luns was ook tegen de huwelijksvoltrekking in de hofstad Den Haag, een strijd die hij eveneens verloor.

Aan het einde van zijn ministerschap ('Luns-tijd is over') vond koningin Juliana in de conservatieve, recalcitrante minister wel een medestander bij haar pogingen een tweedeling tussen haar kleinkinderen te voorkomen. Zij nam hem in vertrouwen en zette haar bezwaren tegen beperking van het aantal leden van het Koninklijk Huis uiteen (de zogenaamde A- en B-prinsen). Zij wilde dat ook familieleden die buiten de lijn van opvolging vielen, lid zouden blijven. Juliana wist dat ze op deze manier 'stookte' in het kabinet, maar de interventies van Luns waren haar welgevallig. Ze kreeg haar zin. Luns ook, op het punt van versobering van het decoratiestelsel. Hij vond vereenvoudiging 'funest' - hier bond de koningin in. Voor wat, hoort wat. © GPD Hans Jacobs; Foto's o.a. uit besproken boek

Joseph Luns gaf Nederland grote plek op wereldkaart

Nederland is geen landje dat op het wereldtoneel voor spek en bonen meedoet. Joseph Luns kon het in de jaren vijftig en zestig als minister van Buitenlandse Zaken en in de jaren zeventig als NAVO-chef niet genoeg benadrukken. Tegen iedereen die het horen wilde, verkondigde hij dat Nederland weliswaar klein was, maar gezien zijn bevolkingsdichtheid, ligging, economische prestaties en wat al niet meer recht had op een stevige vinger in de internationale pap.

Door Dick van Rietschoten

Luns was een omstreden politicus, geliefd en verguisd, maar het is onmiskenbaar zijn verdienste geweest dat hij Nederland in voornoemde jaren een stevige plek op de wereldkaart heeft bezorgd, zo luidt een van de conclusies van de historicus Albert Kersten, die met medewerking van vakgenoot Frits Bergman een vuistdikke (ruim 700 pagina's tellende) biografie over Luns heeft gepubliceerd.

Afgezien van enkele gevoelige nederlagen - zoals het voor hem traumatische verlies van Nieuw-Guinea in 1962, waarbij het leek of de hele wereld hem als een baksteen liet vallen - heeft Luns heel wat successen geboekt, met als uitschieter zijn vasthoudende verzet tegenover het Frankrijk van president De Gaulle, dat weigerde de Britten tot de EEG toe te laten.

De status die hij Nederland gaf, was vanzelfsprekend deels het gevolg van het gezag dat Luns verwierf door zijn lange staat van dienst. Negentien jaar lang, van 1952 tot 1971, was hij minister van Buitenlandse Zaken, dienend in acht kabinetten. Bovendien speelde zijn persoonlijkheid een grote rol. Hij was niet alleen een uistekend diplomaat en hard onderhandelaar - veel harder dan tot nu toe bekend was - maar volgens de auteur ook een 'internationaal politiek dier en tegelijk nationalist' die het Nederlandse belang altijd hoog in het vaandel had staan.

Verder was Luns 'sprankelijk en zakelijk tegelijk', een man met een 'entertainmentachtige stijl' die zich in alle kringen makkelijk bewoog en met grappen vaak het ijs kon breken of kou uit de lucht nemen. Overigens kwam zijn humor niet altijd over. In een bloedserieus gesprek met zijn Amerikaanse ambtgenoot Dean Rusk over de Papoea's van Nieuw-Guinea liet Luns zich begin jaren zestig ontvallen dat de Papoea's als menseneters de Indonesiërs wel zouden verschalken, zij het dat roomse Papoea's op vrijdag alleen maar vissers mochten eten. Rusk keek hem met een gezicht vol onbegrip aan.

Auteur Kersten, die zeven jaar over het boek 'Luns' deed, had de beschikking over het complete persoonlijke archief van de oud-politicus, inclusief dagboeken, en kon tevens putten uit archieven van Buitenlandse Zaken en diverse Amerikaanse archieven. Het resultaat is een zeer gedetailleerde beschrijving van de (vooral) politieke handel en wandel van de oerkatholieke en steeds conservatiever wordende Luns.

Veel ervan was al bekend, maar toch verschaffen tal van pagina's een dieper inzicht in het verloop van bepaalde gebeurtenissen. Saillant is onder meer het begin van Luns' politieke carrière in 1952 als KVP-minister zonder portefeuille in een duobaan met de partijloze bankier en diplomaat Wim Beyen. Twee ministers van Buitenlandse Zaken: een monstrueuze en unieke constructie als resultaat van een moeizame kabinetsformatie, waarbij Beyen nota bene naar voren was geschoven door Juliana (die Luns helemaal niet zag zitten) en Bernhard.

Alleen al de ruzies tussen Luns en Beyen over de taakverdeling zijn bijna hilarisch. Naar buiten toe is tot nu toe altijd de indruk gewekt dat het tweetal het best met elkaar kon vinden, maar er verstreek veel tijd voor het zo ver was. Het blijft opmerkelijk dat Luns ondanks zijn zwakke gezondheid na zijn ministerschap nog dertien jaar secretaris-generaal van de Navo is geweest.

En dat ook nog eens in een tijd waarin de eenheid van het bondgenootschap stevig op de proef werd gesteld door de Amerikaanse plannen om extra kernraketten tegen de Russen in Europa te plaatsen. Laverend in de stormen die dat teweeg bracht, heeft Luns die eenheid altijd weten te bewaren. Tussen 1973 en 1977 werd hij trouwens in eigen land ook nog eens geconfronteerd met wat hij noemde 'de griezels' van het kabinet-Den Uyl. Hij was dan ook blij toe dat hij voortaan in Brussel woonde. © GPD

Annejet van der Zijl is klaar met prins Bernhard

Annejet van der Zijl hoopt nooit meer met prins Bernhard te maken te krijgen. ,,Ik krijg nachtmerries van de gedachte dat ik nu als Bernhard-watcher door het leven moet", zei ze met enig afgrijzen. Ze heeft een hekel gekregen aan de man wiens leven ze de afgelopen vijf jaar heeft bestudeerd, nagevlooid en beschreven. In de Orangerie van paleis Soestdijk werd maandag het resultaat van haar arbeid, waarop ze vorige week ook promoveerde, gepresenteerd: 'Bernhard. Een verborgen geschiedenis'.

Van der Zijl was van plan geweest het hele leven van de in 2004 overleden echtgenoot van koningin Juliana in beeld te brengen, maar gaandeweg besloot ze zich te beperken tot zijn vormende jaren. ,,Daar is nooit aandacht voor geweest." Een vervolg zit er niet in. ,,Mijn nieuwsgierigheid raakte op", zei ze diplomatiek. Iemand anders moet de jaren na 1951 maar beschrijven. ,,Ze had er geen zin meer in", verklaarde collega-schrijver Geert Mak, lid van de promotiecommissie.

Van der Zijl had vooraf 'eigenlijk niets' met de persoon Bernhard. ,,Ik was gefascineerd door het verhaal waarvan ik vermoedde dat in zijn leven zat. Ik wilde een goed boek schrijven, dat je ook met plezier leest als je niet vooraf weet wie Bernhard was", gaf ze als verklaring van haar onderwerpkeuze. ,,Een overvloed aan publiciteit maakt mensen weliswaar bekend, maar zelden gekend", zei ze over Bernhard. ,,De prins is onverwerkt collectief verleden."

Naar zijn verleden is nooit eerder objectief en kritisch gekeken. De als 'sprookjesprins' in Nederland binnengehaalde Bernhard kon daardoor zijn leven lang in een sprookjeswereld leven, en veel mist verspreiden over dat verleden: armoede thuis, deelname aan nazi-organisaties, rol in de oorlog.

Dat Bernhard lid was van de NSDAP staat nu wel met aan 'zekerheid grenzende waarschijnlijkheid' vast, al vormt het door Van der Zijl opgevoerde document daarvoor niet het sluitende bewijs zoals ook haar promotor Geert Mak maandag moest toegeven. ,,Het is onwaarschijnlijk dat hij het niet was", meende professor Hans Blom echter.

Van der Zijl is niet mals over Bernhard, die ze een 'mislukking' noemt voor de Nederlandse monarchie. Dit in tegenstelling tot historicus Cees Fasseur, die de prins in 2008 in zijn boek over het huwelijksleven van Juliana en Bernhard juist als 'redder' aanmerkte.

,,Het is niet in tegenspraak met elkaar", zei Van der Zijl. ,,Fasseur beperkte zich tot de Greet Hofmans-affaire. Daarvoor gold zijn kwalificatie." Van der Zijl denkt dat het koningshuis beter af was geweest indien Juliana in 1937 was gehuwd met een man van het type 'prins Claus', in plaats van met Bernhard.

,,Die trouwde niet uit liefde", aldus Van der Zijl, ,,althans niet uit liefde voor Juliana, maar uit liefde voor zijn moeder prinses Armgard." Door zijn echtverbintenis met de Nederlandse troonopvolgster kon de prins ook zijn familie een betere toekomst bieden. ,,Alles draaide om geld", stelt de schrijfster, die pas echt een afkeer van Bernhard kreeg toen ze ontdekte dat hij na de Tweede Wereldoorlog (met succes) van allerlei regelingen voor échte oorlogsslachtoffers gebruik maakte om voor zichzelf en zijn moeder geld bijeen te harken. ,,Dat stuitte me tegen de borst." © GPD; Foto's: © GPD David van Dam