De reis gaat vrijdag naar de tweede stad van Litouwen, Kaunas. Dat was tussen 1920 en 1940 ook de eerste hoofdstad van het onafhankelijke Litouwen omdat Polen de eigenlijke hoofdstad Vilnius (Wilno) bezet hield. Er is een bijzondere aanleiding naar Kaunas te gaan: de onthulling van een lichtmonument voor Nederlander Jan Zwartendijk.
Het was in Kaunas dat in de zomerse oorlogsmaanden van 1940 dat de Nederlandse honorair consul een gouden pagina toevoegde aan de Nederlandse geschiedenis, al komt zijn naam dan niet voor in de vaderlandse geschiedeniscanon en zijn er maar weinig Nederlanders die van hem hebben gehoord.
Zwartendijk (1896-1976) werkte voor Philips, in Litouwen kenden ze hem als ‘Mr Radio Philips’, en werd toevallig door ambassadeur De Dekker vanuit Riga gevraagd om ook de consul taken in de Litouwse tijdelijke hoofdstad op zich te nemen. Vanaf dat moment werd Zwartendijk meegesleurd in stroom van de geschiedenis.
- Een paar noodzakelijke data:
- 23 augustus 1939, de dictators Adolf Hitler en Jozef Stalin besluiten de landen rond de Oostzee onderling te verdelen, de overeenkomst wordt vastgelegd in het Molentov-Ribbentrop Pact, naar de namen van de ondertekenende ministers van Buitenlandse Zaken.
- September 1939: Duitsland valt Polen binnen, duizenden Poolse Joden weten aan het nazi-regime te ontkomen door uit te wijken naar het neutrale buurland Litouwen.
- Mei 1940: Duitsland verovert Nederland, België en Luxemburg.
- Juni 1940: Litouwen, Letland en Estland worden bezet door de Sovjet-Unie. In de haast geïnstalleerde ‘volksregeringen’ vragen de Sovjet-Unie om aansluiting van hun landen bij de Sovjet-Unie.
In dit tijdvak kwam Jan Zwartendijk tot een uitzonderlijke rol. De Poolse vluchtelingen in Litouwen voelden zich niet meer veilig, maar er waren maar weinig landen waar ze naar toe konden en zonder visum kon dat helemaal niet. Curaçao vereiste geen visa (maar wel toestemming van de gouverneur, maar dat werd even verdoezeld) en dat noteerde Zwartendijk in de paspoorten van de vluchtelingen.
Die konden met die aantekening, later vervangen door een meer officieel stempel, vervolgens naar Chiume Sugihara, de consul van Japan, die hen een doorreisvisum gaf. En daarmee kregen ze ook een transitvisum voor Rusland: de deur stond, met een nepvisum open.
In een paar weken tijd heeft Zwartendijk een paar duizend visa uitgeschreven, gevolgd door Sugihara. Soms werkten ze achttien uur per dag, hoeveel Joden precies zijn gered is nooit precies becijferd, van 2400 tot zesduizend.
In augustus 1940 was het echter opeens afgelopen. Litouwen was ingelijfd door de Sovjets, een buitenlandse consul had er dus niets meer te zoeken en het Nederlandse consulaat in Kaunas moest dicht.
Zwartendijk keerde terug naar Nederland en vertelde eigenlijk nauwelijks over zijn daden. Pas toen Japan aandacht ging besteden aan het werk van Sugihara en zijn woonhuis in Kaunas een piepklein museum werd, kwam er ook aandacht voor de Nederlander.
Koningin Beatrix en president Valdas Adamkust van Litouwen bezochten het Sugihara huis bij het Nederlandse staatsbezoek in 2008. Koning Willem-Alexander en president Dalia Grybauskaitė komen er vrijdag.
© RB Hans Jacobs; Beeld uit 2008.
Laatste reacties